Kata Malinkowa
wutora, 12. septembera 2023
spisane wot: Manfred Laduš
10. požnjenca před 25 lětami zemrě w Budyšinje přełožowarka, rěčewědnica, awtorka a aktiwna spěchowarka serbskeho kulturneho žiwjenja Kata Malinkowa. Na Budyskim Michałskim pohrjebnišću nańdźe poboku mandźelskeho Pětra swój posledni wotpočink. Wona bě so 1. meje 1931 zhromadnje ze sotru Hanu swójbje wučerja Mikławša Cyža w Baćonju narodźiła. Dwójnikaj wotrosćeštej w serbskej katolskej swójbje a staštej so pozdźišo wučerce. Sotra Hana bě so na wučerja Žura wudała a bydli nětko hišće w Baćonju. Kata bě wot lěta 1946 do 1950 na gymnazijach w Českej Lípje, we Varnsdorfje a w Liberecu a je po tym w Budyšinje maturowała.
60 lět: „Mam són“
póndźela, 28. awgusta 2023
spisane wot: Marko Wjeńka
Do stawiznow zašoł je Martin Luther King dźensa před 60 lětami ze swojej sławnej narěču „Mam són“ na pochodźe do Washingtona za dźěło a swobodu před wjace hač 250 000 ludźimi před Lincolnowym pomnikom we Washingtonje. Narěč zjima najwažniše tehdy aktualne žadanja hibanja za čłowjeske prawa a socialne, hospodarske, politiske a prawniske runostajenje Afroameričanow w formje wizije do přichoda za Zjednoćene staty Ameriki. Wona zwurazni nadźije Kinga na přezjednosć mjez wustawu USA – wosebje w njej zakótwjenej zasad^u runostajenja – a wšědnej towaršnostnej woprawdźitosću, w kotrejž knježeštej dale rasizm a wumjezowanje Afroameričanow. Hibanje za čłowjeske prawa pod nawodom Martina Luthera Kinga bě w meji 1963 zběhnjenje dotal knježacych zakonjow nastupajo dźělenje rasow w USA docpěło. W juniju 1963 bě prezident USA John F. Kennedy nowy zakoń wo prawach wobydlerjow připowědźił. Na to morichu běli rasisća aktiwista Afroameričanow Medgara Eversa.
K. A. Mosak-Kłosopólski
srjeda, 02. awgusta 2023
spisane wot: Manfred Laduš
31. pražnika před 125 lětami zemrě w Małej Swóńcy (Klein-Schweidnitz) pola Lubija justicny radźićel a rěčnik Korla Awgust Mosak-Kłosopólski. Jako syn kublerja a herbskeho sudnika narodźi so wón 7. meje 1820. Wón znowa załoži w Budyšinje towarstwo gymnaziastow Societas Slavica Budissinensis. W Lipsku studowaše prawnistwo, bě jurist a rěčnik pola Lubijskeho sudnistwa. Kupi sej knježi dwór w Małej Swóńcy. Nětko mjenowaše so kaž dźěd Mosak-Kłosopólski (Mosig von Aehrensfeld). W nekrologu za njeho rěkaše: „Jako wuznamny prawiznik zdoby sej sławne mjeno. Zakitowaše Serbow, serbski lud a jeho nawodow z wótrymi słowami a pjerom w zjawnosći, tak fararja Imiša-Hodźijskeho před kejžorskim sudnistwom w Lipsku přećiwo zasudźenju panslawizma dla. Maćicu Serbsku bě sobu załožił, před sudnistwom přećiwo zasudźenju zakitował, financnje podpěrał a 1889 bu čestny Maćicar. Njeboćički je swój narod swěrnje lubował a škitał.“ Jako student je 1842 w Lipsku Słowjanske towarstwo załožił a Šafarikowe dźěło „Słowjanske starožitnosće“ 1844 z čěšćiny do němčiny přełožił.
Carl Blechen
wutora, 01. awgusta 2023
spisane wot: Manfred Laduš
Wuznamny moler a pioněr realistiskeho molerstwa w Němskej w prěnjej połojcy 19. lětstotka Carl Blechen narodźi so 26. pražnika před 225 lětami w Choćebuzu. Jeho nan bě němski zastojnik a jeho mać Delnjoserbowka. Wuj bě serbski duchowny w Modłej. A dźěd bě serbski wjesny krawc. Blechen nawukny powołanje jako bankowy přistajeny. Wot lěta 1823 studowaše na wuměłstwowej akademiji w Berlinje, za čož bě jeho sławny architekt Karl Friedrich Schinkel poručił. Po lětnim molerskim studijowym pućowanju po Italskej powołachu jeho 1829 za profesora na Berlinskej wuměłstwowej akademiji. Jako moler wuznamjeni so Blechen přez dokładne wobkedźbowanje přirody a jeje pisanosće a krajinowe mólby. Wón sta so z wuznamnym spěchowarjom a pućrubarjom realistiskeho a impresionistiskeho molerstwa w Němskej, n. pr. „Błysk dyri“, wužiwajo tež nowe temy w swojim molerstwje. Najznaćiša je jeho mólba „Walcownja pola Neustadta-Eberswaldy“. Bě to prěnja wuznamna mólba wo industriji w Němskej. Blechen zemrě 23. pražnika 1840. W Choćebuskim wobwodźe spožči so po nim pomjenowane wuměłstwowe myto. Manfred Laduš
Volkmar Hellfritsch
póndźela, 31. julija 2023
spisane wot: Franc Šěn
Před lětom, 31. julija 2022, zemrě w rudnohórskim Stollbergu wučer a mjenowědnik Volkmar Hellfritsch. Narodźił bě so 5. měrca 1935 w Plauenje, hdźež tež wotrosće. 1953 poda so na studij germanistiki a anglistiki do Lipska. Zakónči swoje asistentske lěta 1963 z promociju wo wosobinskich mjenach w Bohotskej (Vogtland). Wot 1963 bě wučer za němčinu a jendźelšćinu na rozšěrjenej wyšej šuli w Stollbergu. Přisłušeše jako eksterny čłon k Lipšćanskej skupinje němsko-słowjanskich mjenowědnych slědźenjow. Z tym zwisuje tež jeho zajim za wučerja a serbskeho prócowarja Otu Wićaza, kotrehož wot lěta 1978 sem we wšelakich publikacijach předstaji. W juniju 1989 docpě, zo počesći město Stollberg Wićaza z pomjenowanjom dróhi. Po 1991 wěnowaše so Hellfritsch połnje mjenowědnemu dźěłu jako přistajeny Instituta za slawistiku w Lipsku. Serbski institut w Budyšinje wuda 2016 jedne z jeho zakładnych dźěłow, přiručku k historiskim zapiskam, „Zur Integration sorbischer Personennamen ins Deutsche“. Franc Šěn
Jan Hempl
srjeda, 28. junija 2023
spisane wot: Manfred Laduš
26. smažnika před 25 lětami bu serbski tworjacy wuměłc, trikowy filmowc a spisowaćel Jan Hempl na pohrjebnišću w Drježdźanach-Tolkewitzu pochowany. Předewšěm Serbja w sakskej stolicy a jeho kolegojo-čłonojo ZSW 19. junija zemrěteho přewodźachu. Jan Hempl narodźi so 20. ma- łeho róžka 1917 w Budyšinje a studowaše na Akademiji wuměłstwoweho rjemjesła a na Akademiji tworjaceho wuměłstwa w Drježdźanach a bě po tym nawodny wuhotowar dźiwadłow w Žitawje a Budyšinje. 1949 přistupi wón do Koła serbskich tworjacych wuměłcow. Hempl sta so z nanom klankoweho trikoweho filma w NDR. Wón natwari w Drježdźanach wot 1951 DEFA-studijo za trikowe filmy. Hižo w lěće 1950 bě Jan Hempl zhromadnje z Měrćinom Nowakom-Njechorńskim a fotografom Kurtom Hajnu stworił prěni serbski klankowy trikowy film „Bity njebiteho njese“. 1991 stwori swój posledni klankofilm zaso ze serbskej temu wo dyrdomdejstwach wódnych muži, wo čimž tež knihu spisa. Wot lěta 1966 hač do 1982 bě Hempl nawoda wuhotowanskeho wotrjada SLA. Wón je tež wjele serbskich dźěćacych knihow ilustrował kaž tež programowych zešiwkow SLA a NSLDź. Manfred Laduš
Hajno Rizo
wutora, 27. junija 2023
spisane wot: Manfred Laduš
Před 150 lětami, 20. smažnika 1873, bě so w Strjažowje jako syn wučerja a basnika Mata Riza narodźił pozdźiši farar a delnjoserbski prócowar Hajno Rizo. Wón studowaše po wopyće gymnazijow w Choćebuzu a Frankfurće nad Wódru ewangelsku teologiju w Berlinje a Halle. Spřećeli so na gymnaziju a na studiju z pozdźišim zastojnskim bratrom fararjom Bogumiłom Šwjelu. Wón pisaše w nekrologu za 16. hodownika 1917 w 44. žiwjenskim lěće zemrěteho Hajna Riza: „Naju serbski narodny dźeń bu srjeda po jutrach 1890, hdyž z nanomaj wopytachmoj w Budyšinje hłownu zhromadźiznu Maćicy Serbskeje. Kak bychmoj zabyć móhłoj hodźinki pola patriarcha Michała Hórnika.“ Hajno Rizo bě jara aktiwnje w delnjoserbskim młodoserbskim hibanju. 1901 bu z fararjom w Janšojcach, hdźež k radosći wosadnych zaso serbske kemše wožiwi. Wón pisaše za Bramborski Casnik, pěsnješe a wozjewi literarne přinoški za Pratyju a za sobu wudawany cyrkwinski časopis „Wosadnik“. Zakitowaše serbsku rěč w zjawnym žiwjenju. Wot lěta 1910 hač do smjerće 1917 bě z fararjom w Bórkowach, najwjetšeje delnjoserbskeje wo- sady. Manfred Laduš
Erich Lodni
wutora, 13. junija 2023
spisane wot: Manfred Laduš
9. smažnika před 75 lětami zemrě w Budyšinje wyši wučer na wuměnku Erich Lodni. Dwaj tydźenjej do toho bě jeho mandźelska na prawdu Božu wotešła. Mandźelskaj buštaj na Tuchorju pochowanaj a narowny kamjeń pyšeše serbske hrónčko. Erich Lodni měješe lětsa dwaj jubilejej, dokelž bě so 21. meje před 150 lětami jako syn ratarja w Jatřobju (Jetscheba) pola Minakała narodźił. Po studiju na Budyskim Krajnostawskim wučerskim seminarje wučerješe najprjedy štyri lěta w Chwaćicach, hdźež aktiwnje w tamnišim serbskim towarstwje a z narodnym prócowarjom Arnoštom Bartom-Brězynčanskim hromadźe dźěłaše. Po tym bě wot lěta 1897 do 1934 w Rakojdach z wučerjom, hdźež so jara za Serbstwo zasadźowaše. Lodni bě wot 1895 čłon Maćicy Serbskeje. W Rakojdach załoži 1902 serbske ratarske towarstwo a dwě lěće po tym załoži ratarske towarstwo za Bart a wokolne wsy. Bě jeho městopředsyda a pokładnik. Lodni spěchowaše serbsku kulturu w tamnišej kónčinje a zaběraše so z plahowanjom sadu. 1934 přesydli so jako wuměnkar do Budyšina. Po wójnje podawaše wot nazymy 1945 serbšćinu w měsće a wupomhaše jako lektor w redakciji Noweje doby.
Mina Witkojc
wutora, 30. meje 2023
spisane wot: Manfred Laduš
28. róžownika před 130 lětami narodźi so delnjoserbska basnjerka a nowinarka Mina Witkojc w Bórkowach jako dźowka słužownicy. Jeje njemandźelski nan bě Fryco Pohlenc, korčmar w jeho po swójbje pomjenowanym błótowskim hosćencu. Mina wotrosće pola wowki, přetož mać bě zahe zemrěła.
Bogumił Šwjela
wutora, 23. meje 2023
spisane wot: Manfred Laduš
20. róžownika 1948 zemrě na železniskej jězbje z Rudolstadta do Łužicy blisko Naumburga delnjoserbski wótčinc a farar Bogumił Šwjela a bu pozdźišo w Choćebuzu pochowany. „Z Bogumiłom Šwjelu je wotešoł jedyn z najhorliwišich prócowarjow stareje generacije, rěčespytnik a nimo Frida Mětška posledni delnjoserbski narodny prócowar.“ Tak pisaše šefredaktor Noweje doby Měrćin Nowak-Njechorński. 5. požnjenca 1873 narodźi so Šwjela jako syn wučerja a redaktora Bramborskeho Casnika Kita Šwjele w Skjarbošcu (Schorbus) w Delnjej Łužicy.
