Aktiwity za rěč wšudźe sej wažić
By Marko Smoler kandidat za serbske „Myto za hospodarstwo“ był? Bjezdwěla, bych twjerdźił: Wšako bě wón jako hospodar a nawoda Smolerjec knihićišćernje a kniharnje po podobnych zasadach skutkował, kotrež wotpowěduja zakładnym rozmyslowanjam Zwjazkoweho předsydstwa Domowiny. Smoler žane spěchowanje dóstał njebě. Wón rukowaše ze swójskim zamóženjom za zawod, zo by Serbam za wobchowanje maćeršćiny tak wažne ćišćane słowo zaručał.
Z předewzaćelskim skutkowanjom nahladnosć serbskeje rěče přisporjeć, swójske serbske wudźěłki abo produkty ze serbskim poćahom wuwić – to su po měnjenju zwjazkoweho předsydstwa faktory, kotrež počesćenje z tajkim wuznamjenjenjom wobkrućeja. Runje tak móhł angažement za serbskich sobudźěłaćerjow, kaž dožiwjamy to w tworni TDDK w Nadróznej Hrabowce, z tajkim mytom připóznaty być. Prócowanja wo serbsku rěč w rjemjesle sahaja w Zwjazku serbskich rjemjeslnikow a předewzaćelow na přikład wróćo do doby wokoło lěta 2000. Prócu jednotliwca-rjemjeslnika zjawnosć lědma zaznawa, njeje-li přiležnosće, wuraznje na to skedźbnjeć.
Oda wjesołeje jednoty
Mjeztym 149. raz schadźuje so jutře, sobotu, znowa serbska hautevolee w Budyskej „Krónje“. Wšo je derje přihotowane, wšitko je kaž přeco – wěčna normalita sebjechwalby. Tole zda so w Serbach tak a tak recept za wšo być. Wšojedne hač nětk program schadźowanki abo Serbski sejm: Pola nas je a wostanje wšo, kaž přeco hižo bě. Inowacija, takrjec diktat noweho swěta, je njepřećel prěnjeje klasy. Ideje? Haj prošu! Njech pak su swěrne kredu: „Bohu k česći, Serbam k wužitku.“ Argumenty za móžne nowe struktury su jenož potom witane, hodźa-li so tež do masterplana běrowow na Póstowym naměsće 2 w Budyšinje. Ale to wšak nětko najprjedy raz wažne njeje. Chcemy tola swjećić! Našich serbskich akademikarjow, kotřiž budu jónu přichod našeho naroda. Zajimawe drje budźe, koho abo što změja woni lětsa zaso w swojich kabaretach kritizować. Wšako su wone někak posledni wentil, kotryž je za raznu kritiku zwostał. Na haj a ŠERŠEŃ. Hewak je so zjawna kritika, bohužel, w dalokej měrje z diskursa zhubiła, wšojedne hač w Serbach abo druhdźe.
Jedyn lud wina a druhi wopor?
Grawoćiwe wobrazy z Bliskeho wuchoda nas tele dny přewodźeja. Započało je so wšitko 7. oktobra, jako wojowarjo teroristiskeje islamistiskeje Hamas Israel nadpadnychu, 1 200 ludźi morichu a wjace hač 250 zawlečechu. Wosebity šok zbudźichu powěsće, zo su terorisća při swojim masakru israelskim dźěćom hłowy wotćeli. Wot toho časa israelske wójsko pasmo Gazy, zwotkel su terorisća přišli, wojersce nadběhuje. Wobrazy zničeneho města, mortwych ciwilistow a žałosćacych zranjenych dźěći su runje tak šokowace. Zamołwići Gazaskeho pasma rěča mjeztym wo wjace hač 10 000 ciwilnych smjertnych woporach.
Naše žiwjenje derje funguje
Hołdujemy najradšo dobje narodneho rozmacha w 19. lětstotku a jeho sławnym mužam, „hódnym wěčnoh wopomnjeća“. Najebać to, zo běše epocha wuchadźišćo najwjetšeje nacionalistiskeje zahuby Europy a zo buchu Serbja bórze z woporom narodneho rozmacha němskeho ludu. Wčera smy na pogromowu nóc 1938 spominali – dobre lěto do toho bě gestapo Serbske Nowiny rozbiła. A směmy so prašeć, hač je patriotizm wudźeržliwy (nachhaltig), kotryž pola mnohich patriotow serbstwo ani w swójbje wobchował njeje. Haj wšak, zhromadźene spisy „klasikarjow“ steja pola mnje doma na polcy, ale tež přichod němskeho ludu so na Goethe a Schillera njezłožuje. Što je z wěčnym wopomnjećom na njeličomnych Serbow 7. do 17. lětstotka, kotřiž njejsu spisy zawostajili, ale słowjansku dušu Łužicy? Sym jónu – napoł chutnje – namjetował, Myto Domowiny wšěm spožčeć, kotřiž maja znajmjeńša dźesać serbskich wnučkow. A štóž (dosć) dźěći nima, tón njech na druhe wašnje wšědny dźeń serbowacych animěruje.
Mosty twarić a tworić
Po kotrych mostach sće hižo šli abo jěli? Z kotrych mostow sće do daliny hladali? Na kotrym mosće stejo sće přihladowali, kak zmužići, na powjaz přiwjazani do hłubiny skoča? A z kotreho mosćika sće z radosću sami do wody skočili, snadź jako dźěćo abo młodostny, ze šibałosću druheho šćěkajo abo cyle jednorje na wochłódźenje so wjeselo?
Zmylki a paćer pačenja
Zmylki njehodźa so ženje dospołnje wobeńć. A to njeje scyła zlě. Nawopak, wšako podarmo njerěka, zo hakle z njedostatkow, misnjenjow a mylenjow woprawdźita mudrosć wurosće – abo ze słowami lawreata Nobeloweho myta za fyziku Franka Wilczeka: „Nječiniš-li nihdy zmylk, njejsu problemy, z kotrymiž so rozestajuješ, naročne dosć. A to je wulki zmylk.“ Wažne w tym zwisku wšako je, něšto z toho wuknyć, kaž Konfucius rjenje zjima: „Štóž je prěni zmylk naworał a jón njesporjedźi, skući hižo druhi.“
Hač je mudrje, tele dny tak a znak hižo wosłabjenu Lěwicu a jich potencielne wolerstwo ze załoženjom noweje strony – zaso tele słowo! – pačić, njehodźi so hišće rjec. Wočakńmy wólby. Zamołwitym pak měli stawizny Weimarskeje republiki z přičinu być, zmylki znajmjeńša njewospjetować. Wobstajne wojowanja wosrjedź lěweho politiskeho spektruma – hlej SPD, USPD, KPD, KPD-O atd. – njejsu ani „proletariatej“ pomhali ani postupej nacionalistiskich hibanjow a naposledk nacionalsocialistow zadźěwali.
Wulki skutk ke kermuši
Čas kermušow je mnohim jedyn z najrjeńšich chwilow w běhu lěta. We wjele swójbach je z wašnjom, zo přeprošuješ swojich lubych na hosćinu a na bjesadu. Do toho doma wšitko wurjedźiš a nazymsce wupyšiš, zo bychu so hosćo derje čuli. Sam na přikład hladam, zo swoju zahrodku do kermuše přeryju a tak móhłrjec zahrodkarske lěto w dalokej měrje wotzamknu. Hdyž je wonka wšitko dodźěłane a sudy za dešćikowu wodu su wuklumpane a zrumowane, mam wěste spokojenje, zo je wšitko wobstarane.
Po Kulowskej a klóšterskej je tutón kónc tydźenja Chróšćanska kermuša na rjedźe. A horjeka wopisane začuće, zo sy wšitko zdokonjał, štož měješe so činić, drje lětsa wosebje w Chróšćanskej wosadźe maja. Wosadna cyrkej je po wjacorych lětach twarskeho časa w dalokej měrje ponowjena. Jutře na kermušnej soboće chce biskop Heinrich Timmerevers nowy wołtar a ambo poswjećić a cyrkej tak móhłrjec swojemu wužiwanju zaso přepodać. Wjacore měsacy běchu kemše w Hórnikowym domje. Njedźelu móža wěriwi kermušu zaso w Božim domje swjećić.
Kak maja naše hrajkanišća być
„Dźěći maja prawo na wotpočink a wólny čas, na hrajkanje, wočerstwjenje a kulturu.“ To wšitko zaruča artikl 31 UN-konwencije wo prawach dźěći. Je dale a wjac iniciatiwow za wutworjenje hrajkanišćow tež w našich wjesnych kónčinach – to běše nam nastork, so temje w dźensnišim Předźenaku wěnować.
Hrajkajo wotkrywa sej dźěćo swět a přiswoja sej kmanosće, kotrež pozdźišo, po swojim žiwjenskim puću kročo, trjeba. Wone wuknje rěčeć a wuwiwa socialne kompetency. Za to pak trjeba, runje tak kaž młodostny, kedźbnosć dorosćenych a čas zhromadneje zabawy. Dyrbi začuwać, zo staršej je na wědomje bjerjetaj a so jemu přiwobroćitaj.
Zhromadnje wjace docpěć
Tež 33 lět po zjednoćenju Němskeje njezačuwam, zo stej wuchod a zapad runohódnej. Stajnje je hišće dosć a nadosć rozdźělow, na přikład hladajo na mzdu dźěłaćerjow, byrnjež ludźo w zapadźe a na wuchodźe samsne dźěło wukonjeli. Wjele ludźi na wuchodźe ma zaćišć, zo nichtó jich starosće njesłyši a njewidźi. Přidatnje zwjazkowe knježerstwo ze swojimi „njepřemyslenymi“ rozsudami a akcionizmom w zwisku ze změnu klimy dopokaza, zo z ludźimi njerěči a jich starosće chutnje njebjerje. Nalada w ludnosći je špatna, atmosfera napjata. Towaršnosć je pačena.
Zamołwitosći so wuwinył
Rozprawa wo stawje zwoprawdźenja wustawkow wo zachowanju, spěchowanju a wuwiću serbskeje rěče a kultury we wokrjesu Budyšin za lěto 2022 měła poprawom wćipnosć budźić. Ta wšak poměrnje chětře popušći, dokelž znowa wokrjesne zarjadnistwo njeje trěbny druhi krok šło zezběrane předmjety posudźować. Rozprawa chromi – kaž hižo w dotalnych lětach – bohužel dale na pobrachowacych konkluzijach, na jasnych wuprajenjach wo stawje zwoprawdźenja tutych wustawkow.
Derje je, zo po přetorhnjenju lěta 2021 zaso tajku mamy. „Rozprawa“ drje na titulnym łopjenju steji, předležacy material pak so jako tajka njewopokaza. Je skerje pilna zběrka prostych faktow bjez interpretacije a zarjadowanja do wuwića minjenych lět. Statistiku ličbow na serbskej wučbje wobdźělacych so wuknjacych na přikład su drje podali, ale wo pobrachowacych wučerjach a wuskutkach na sposrědkowanje serbskeje rěče we wučbje ničo njezhoniš. Su minjene lěta wospjet tematizowane ćeže při transporće serbskich šulerjow do jich kubłanišćow nětko přewinjene? Tež na wone prašenje žaneje informacije njeje.
