Wjace hač dźeń powalenja murje
9. nowember je na podawki bohaty dźeń w stawiznach Němskeje. Kaž žadyn druhi wotbłyšćuje wón wyšiny a nižiny, kotrež pak w 20. lětstotku wšitke někak ze sobu zwisuja. Cezura po Prěnjej swětowej wójnje z wotstupom němskeho kejžora bě 1918 Nowemberska rewolucija z dwójnym wuwołanjom republiki přez socialdemokrata Philippa Scheidemanna a komunista Karla Liebknechta. Němska poda so tehdy na demokratiski puć, štož njebě po zhubjenej wójnje z nućenjemi Versailleskeho zrěčenja žane lochke předewzaće. Z toho wurosćace začuće poniženja přez wójnskich dobyćerjow bě strachi budźiło a pódu za zahubne wuwiće tworiło. Jeno z namocu zamó policija 9. nowembra 1923 pochod na Halu wójnskich wjednikow w Mnichowje rozpušćić a zakónči tak nazajtra pospyt puča Adolfa Hitlera a generala Ericha Ludendorffa. Tak bě w sebi hišće njeskrućenu demokratisku Němsku zakitowała.
Štó přińdźe sobu do Syriskeje?
To je sej naša zakitowanska ministerka Annegret Kramp-Karrenbauer zaso něšto naparała, zaso raz, dyrbi čłowjek rjec. Z pomocu mjezynarodneje wojerskeje jednotki chcyła so w Syriskej wo měr postarać, kaž wona spočatk tydźenja rjekny. Hłupje jenož bě, zo njeje nikomu do toho wo tym ničo prajiła, ani wonkownemu ministrej Heikej Maasej, kiž wšak dyrbjał w mjezynarodnych prašenjach słowčko sobu rěčeć směć. Nětko pak wjace wróćo njemóže. Kak drje by wupadało, by-li naraz twjerdźiła, zo je so jej to jenož někak wusunyło, takrjec při kofeju a tykancu w kruhu přećelkow. Na wjeršku NATO w Brüsselu jej ničo njezwostanje, hač tak činić, jako by namjet wokoło woneje mjezynarodneje jednotki woprawdźe chutnje měniła. Snano pak jej tež hišće nichtó rjekł njeje, zo njetrjeba jenož kolegow NATO za wonu misiju, ale w prěnim rjedźe UNO. To rěka, zo dyrbi na kóncu Ruska tomu přihłosować, štož nichtó njewěri. A samo, by-li tomu tak było, by so Kramp-Karrenbauer potom w kruhu NATO prašeć dyrbjała: Štó přińdźe sobu do Syriskeje?
Lećće z časom – ale lećće
Kajka to namołwa: „Lećće z časom“. Wona njeměni, zo měł čłowjek z lětadłom po puću być a časowe mjezy swěta přeprěčić. Wjele bóle sej Jakub Bart-Ćišinski w swojej sławnej basni přeješe a žadaše, zo by lud swój duch wotewrěł za to, štož so na swěće chowa a hiba. Wón namołwješe kóždeho, sej nowe pola wotkryć – tajke myslenja, sonow a fantazije, ale tež struchłych dopóznaćow.
We wobłuku wubědźowanja „Čiń sou!“ spěchowana ideja „Jakub BartĆišinski – projektowe dny za wyše šule“ tworješe za to mjez serbskimi a serbšćinu wuknjacymi šulerjemi 9. a 10. lětnika serbskich a serbšćinu wuwučowacych šulow Hornjeje Łužicy zakład. A projekt sta so přewšo wuspěšny! Partnerojo, regionalnej rěčnicy za terenaj župow „Michał Hórnik“ a „Jan Arnošt Smoler“, projektowa sobudźěłaćerka Domowiny a socialne dźěłaćerki Rěčneho centruma WITAJ Budyšin njejsu jeničce zrodźili dobru ideju, ale su ju wobsahowje a wosobinsce ze žiwjenjom pjelnili. Projekt ze stron Sakskeje spěchować, bě woprawnjene.
Hłuboke łamki wostali
W zwisku z 30. róčnicu měrniweje rewolucije w bywšej Němskej demokratiskej republice a pozdźišim znowazjednoćenjom Němskeje politikarjo tele dny ze superlatiwami njelutuja: „jedyn z najzbožownišich wokomikow stawiznow Němskeje“, „njesłyšany historiski podawk“ abo „hotowy dźiw“. Woni činja to wosebje tohodla, dokelž njebě zwoprědka – při prěnich demonstracijach spočatk oktobra 1989 – scyła hišće wotwidźomne, kak wšitko wuńdźe. Što by so stało, bychu-li mócnarjo w NDR čuwy zhubili a na demonstrantow třěleć dali? Něšto měsacow do toho bě China swětej pokazała, kak z opozicionelnymi wobchadźa, kotřiž w Pekingu demonstrowachu.
Tež po powalenju murje w nowembru 1989 pak njebě jasne, kak so wěc dale wuwije. Što by so stało, bychu-li wolerjow NDR při prěnich swobodnych wólbach Ludoweje komory w měrcu 1990 zastupnikam wobydlerskeho hibanja swój hłós dali, kotřiž chcychu w kraju demokratiski socializm natwarić. Dźensa wěmy, zo njeby to žane wuhlady měło. NDR bě pjenježnje bankrotna a hospodarsce dospołnje wučerpana, a ludźo chcychu spěšnje němsku hriwnu měć, hewak bychu „k njej šli!“.
Wopačna zdwórliwosć?
Hdyž so wo dwurěčnosći rěči, mam husto zaćišć, zo klinči w podwědomju kóždeho hnydom sobu, zo wobknježi tola kóždy Serb wobě rěči – serbšćinu a němčinu – w maćernorěčnej kwaliće. Tuž móže na kóždeho němsce rěčaceho kedźbu brać.
Čehodla pak njeje často móžno, žiwu dwurěčnosć tež tak zrozumić, zo njeje stajnje trjeba, ručež je jedyn Němc abo njeserbšćinar pódla, awtomatisce do němčiny měnjeć? Čehodla njeje hustohdy njeserbšćinarjam a Němcam čućiwosć data, zo słuša tež k zdwórliwosći, wužiwanju serbšćiny trěbny rum přewostajić? Wšě prócowanja wo projekty kaž WITAJ abo 2plus kaž tež wo nowu Serbsku rěčnu šulu a přełožowanski běrow we Wojerecach su jeničce makulatura a bjez zmysła, jeli nimamy wjace dosć zjawnych rěčnych rumow, w kotrychž serbšćinu cyle samozrozumliwje nałožujemy. Z wjele prócu a pjenjezami spytaja zamołwići nowe rěčne rumy tworić a runočasnje woprujemy z wopačneje zdwórliwosće hižo wobstejace, kaž na přikład na gmejnskej radźe, na wjesnych swjedźenjach a w našich towarstwach kaž tež při priwatnych bjesadach abo zetkanjach.
Dźensa wječor hišće raz
Jako sym před něšto měsacami zhonił, zo chce Worklečanska wyša šula „Michał Hórnik“ nazwučować serbski šulerski musical, mějach to wot prěnjeho wokomika sem za zajimawu ideju. Na tamnym boku pak běch skeptiski. Wšako njemóžach sej předstajić, kak maja Diana Šołćina, Beno Hojer a Syman Bjarš, jeničce třo wučerjo, z nimale 80 šulerjemi wobšěrnu wuměłsku twórbu nazwučować. Častodosć dźě sam dožiwich, kak su štyrjo abo pjećo wučerjo kontrolu nad wjele mjeńšej skupinu zhubili. Po wšěm zdaću pak tajke problemy we Worklecach nimaja. Na štwórtym předstajenju musicala minjenu wutoru dožiwich homogeny cyłk, absolutnje zahorjeny za najskerje najwjetši projekt swojeho šulskeho časa. Zapal šulerjow běše w kóždej scenje widźomny. Dobrowólnje sobuskutkowacy ze wšelakich rjadownjow, z wučerskeho kolegija a dalši agěrowachu wot spočatka hač do kónca kaž zahraty team. Kaž móžach w rozmołwach z wobdźělenymi zhonić, zaleži to na intensiwnym přihoće. Něhdźe lěto běchu šulerjo a wučerjo hłownje w swobodnym času hrajne sceny a serbske popowe a rockowe spěwy zwučowali.
Tajke a hinaše wašnje postrowa
Sće hižo jónu zwěsćili, kak rozdźělnje so strowimy? W Serbach słyšimy dźensniši dźeń „Halo“, „Witaj“ abo „Dobry dźeń“. W serbskich katolskich wosadach wužiwaja ludźo často hišće „Budź chwaleny Jězus Chryst“. Rjenje, hdyž so ewangelscy wěriwi z „Pomhaj Bóh“ strowja. Tejle słowje tež katolscy Serbja swojim ewangelskim bratram a sotram rady popřewaja. W postrowje, pokazuje so wulka bohatosć našeje kultury. Zapřijeć do wšeho toho móžu tež hubku na lico, klepnjenje z ruku na ramjo a wobjimanje.
Zadźiwana a swoju njewěstosć sej wuwědomjejo běch při postrowach muži, pochadźacych z aziskeho, romanskorěčneho a južneho kraja Europy, kotřiž nam meble wožachu. Muž aziskeho pochada postrowi muske wosoby našeje swójby z ruku. Tež mi ju lochce potłóči. Poprawom wšak ludźo z aziskich krajow husto jenož hłowu chilejo strowja. Muž ze zapadneje Europy zaso ruku kruće tłóči. Tam žonje po starym wašnju poprawom ruku njedawa.
Nowozapočatk postajić
Čłowjek so dźiwa, što wšo je naraz móžno a kelko pjenjez dawa, a to něšto dnjow do wólbow Sakskeho (kaž tež Braniborskeho) krajneho sejma přichodnu njedźelu. „Miliardy brunicowym kónčinam“, „Srědki za nowu technologiju“, „Pjenjezy za serbske knihi“ „2,3 miliony eurow spěchowanja za spěšny internet dóstali“ „Stat přewostaji miliony eurow – wobšěrne inwesticije w Slepjanskej a Trjebinskej gmejnje planowane“, tak a podobnje rěkachu minjene dny nadpisma w Serbskich Nowinach. Połožili su zakładny kamjeń za industrijne wulkopředewzaće „BigBattery Łužica“ w Čornej Pumpje, wotewrěli su w Budyšinje Serbsku rěčnu šulu a we Wojerecach serwisowy běrow za serbšćinu, Sakski fonds „Čiń sobu“ za projekty na bazy su załožili a dale chcedźa Fraunhoferski inowaciski labor „Manufaktura přichoda Łužicy“ zwoprawdźić. Sakscy wučerjo móža so nětko ze zastojnikom stać, a nětčiši sakski ministerski prezident Michael Kretschmer přilubja na wólbnych plakatach 1 000 nowych policistow za swobodny stat.
Awtodróhu optiměrować
Prózdniny su nimo a tak za mnohich tež wočerstwjacy dowol. Nadźijomnje měješe kóždy z nas dosć rjanych dožiwjenjow, z kotrychž móže čerpać. Ja mam tajke na kóždy pad. Přiwšěm je mje na wróćojězbje z juha jedna wěc chětro mjerzała. Na něhdźe 1 100 kilometrach smy jako swójba sylny wobchad w Chorwatskej, Słowjenskej, Awstriskej a Němskej jara derje zmištrowali. Najhórše na jězbje pak bě poslednje 50 kilometrow z Drježdźan do Budyšina. W Porchowje so rozsudźichmy zwjazkowu awtodróhu A 4 wopušćić. Jedne awto po druhim, karawana Lkw-jow pohibowaše so tam do směra na Pólsku. Štyričarowa A 4 bě sobotu připołdnju kopata połna. Kak drje tam wšědny dźeń rano abo popołdnju wupada, hdyž ludźo na abo wot dźěła jězdźa, nochcu sej radšo předstajić. Mnohim je to zawěsće wšědnje wulke wužadanje.
Ćmowe mróčele so bliža
Myslu-li na wólby Sakskeho krajneho sejma za dobrej dwaj tydźenjej, čuju so kaž před njewjedrom. Hišće nam słónčko swěći, na wobzoru pak bliža so ćmowe mróčele z błyskami a hrimanjom. Po aktualnych woprašowanjach je bjeze wšeho móžne, zo njebudźe CDU hižo najsylniša politiska móc w kraju a zo wudyri tajke něšto kaž politiski chaos, hdyž AfD wólby w Sakskej dobudźe. A samo hdyž ministerski prezident Michael Kretschmer (CDU) z někotrymi hłosami předskoka jako dobyćer wuńdźe, změje sej wón přewšo ćežko knježerstwo wutworić. Tež w Braniborskej lěpje njewupada. Tam je wotwidźomne, zo njebudźe SPD přichodnje hižo knježaca strona: Tuchwilu je tam AfD najsylniša móc, slěduje CDU a hakle po njej SPD ministerskeho prezidenta Dietmara Woidki.
