To sej mysliła njejsym. Lěpje, njedopominam so hižo na to. A to ma něšto rjec!
Dźesać lět dołho njeje Budyski wokrjes jako nošer hudźbneje šule a ludoweje uniwersity popłatki za tam wukonjane poskitki zwyšił. Mějachu wustawki za popłatki, kotrež płaćachu přez cyły čas. Tuž zwostachu tež kóšty za wužiwarjow stabilne, w tym padźe po wjetšinje staršich, kotřiž swoje dźěći do hudźbneje šule sćelu. Nětko pak tak daloko je. Wšitcy, kotřiž chcedźa abo wuknu hižo na instrumenće hrać abo spěwać maja wjace płaćić. Tež kursy na ludowej uniwersiće budu přichodnje dróše. Tam pak popłatk po jednotliwym poskitku postaja.
Hura, kriza je nimo! Tónle zaćišć znajmjeńša móhł hladajo na to nastać, kak zarjady wobmjezowanja poněčim wuwólnjeja abo wotstronjeja. A bě-li w minjenych tydźenjach towaršnostny tenor nimale jednohłósny, zo po koronje ničo wjace tak njebudźe kaž do toho, směmy na tym dwělować, hač so woprawdźe něšto změni. Haj, chorobne sotry a hladarjo su skónčnje raz připóznaće žnjeli, kotrež je jim poprawom hižo do pandemije přistało. Mjeztym je (w našich kónčinach tak a znak snadny) wšědny wječorny přiklesk chětro womjelknył, wo wyšej mzdy a kmańšim dźěłowym času žana rěč wjace njeje. Skrótka smy wo prekernej personalnej situaciji w chorownjach diskutowali a so prašeli, hač njebě wusměrjenje strowotniskeho systema po hospodarskich kriterijach snadź tola skerje špatna ideja. Samo woprawdźitych wědomostnikow smy hdys a hdys w telewiziji widźeli – a ludźo su jim připosłuchali! Prjedy hač jich zaso na słonowinowu wěžu wućěrimy, njech wšitcy wuši nastajimy: „Njejsmy dawno hišće přez horu!“, tak zdaloka klinči.
Je 8. meja 1945 dźeń wuswobodźenja abo „jenož“ kónc Druheje swětoweje wójny w Europje? Zo so wo tym hišće 75 lět po wuznamnym datumje rozestajeja, pokazuje na to, zo stejitej wot toho časa wobstejacej zasadnej nahladaj dale kruće přećiwo sebi. Abo njebě wuswobodźenje z knježaceje fašistiskeje ideologije prosty sćěh kónca wójny?
Přećiwnej poziciji matej sprěnja tež z tym činić, zo spyta zapadoeuropski stawiznopis dale wukony sowjetskich wójskow w surowych bitwach, kaž pola Stalingrada 1942 abo pola Kurska 1943, podrywać. Bitwje běštej přewrót w Druhej swětowej wójnje, nic hakle wotewrjenje druheje fronty z přizemjenjom zapadnych aliěrowanych wójskow 1944 w Normandiji. Hórki zaćišć wjercholi w tym, zo matej zapad kaž wuchod jako dobyćerskej mocy nad fašistiskej Němskej swójski wid, w kotrymž so tamna strona lědma jewi.
Koronakriza je po zdaću klimowu krizu z myslow ludźi wućěriła. Přiwšěm je wirus na tym wina, zo so klima, kaž hižo w financnej krizy lěta 2008, tróšku polěpša – wšako mjenje awtow po puću, lětadłow po njebju a produkowacych mašinow zdobom mjenje wuhlikoweho dioksida wot so dawa. Globalizowany swět a jeho kapitalistiski motor hospodarstwa so hižo po zwučenym wašnju njewjerćitej, a naraz je powětr zaso čisćiši. Samo w Pekingu zaso njebjo widźa. Z přiběracej diskusiju wo zběhnjenju krizowych kaž tež wo nowych hospodarstwo spěchowacych naprawach je pak dźeń a wjace hłosow słyšeć, kotrež so prašeja: Kajke ma hospodarstwo po pandemiji wupadać? „Najradšo nic tak kaž do toho“, wotmołwi Uwe Jean Heuser we wčerawšim wudaću tydźenika Die Zeit. Jeho argumentacija je hospodarska. Hdyž mały producent elektroawtow Tesla wšitkich němskich awtotwarcow na bursy přesćehnje, da wěš, zo budźe hospodarstwo přichoda digitalniše a zeleniše – móžeš dodać, zo bě přirodna kriza hižo jónu kónc dinosawrijow.
Sym přeswědčena, zo aktualne wobchadźenje z wuknjenjom a wuwučowanjom bjez sćěhow njewostanje, wo tym rozmyslować, kajke ma kubłanje přichoda być. Přeco hišće skostnjeny kubłanski system w mnohich nowych zwjazkowych krajach, kotrež su po přewróće tón zapadnych zwjazkowych krajow přewzali, móhli tu a tam zmjechčić. Za to pak njeměli kreatiwne mysle a často fantastisce zdawace so ideje hnydom wotpokazać. Šulerjo měli so na regularnej šuli hišće intensiwnišo po swojich zajimach zaběrać a swoje znajomosće a dokonjanosće dopokazać směć. Zas a zaso jewjace so prašenje rěka, hač je punktualne přepruwowanje wědy w šulski čas zakónčacych pruwowanjach hišće načasne. Dalša mysl je, regionalnym wosebitosćam jednotliwych zwjazkowych krajow při kubłanju w pěstowarnjach a wuwučowanju w šulach wjetšu wahu spožčić. Runje tak masiwne su žadanja, wobsahi posrědkowanja wědy přiměrić, samo zjednotnić, tak zo móža na wyšich, powołanskich a wysokich šulach na samsne zakładne znajomosće šulerjow, wučomnikow a studentow nawjazać.
Dlěje hač jedyn měsac zhonimy wšědnje aktualny staw z koronawirusom natyknjenych wobydlerjow. Tež w Budyskim wokrjesu ličby nowych padow minjene dny woteběraja. Zaměr, haćić wirus w swojim rozšěrjenju přez přewšo pomjeńšene mnóstwo kontaktow mjez ludźimi, zdawa so hłownje docpěć. Njejsmy pak we woběmaj hornjołužiskimaj wokrjesomaj hišće tak daloko, zo na jednym dnju žane zwěsćene nowe pady nimamy.
Najebać to rěči tójšto za to, zo budźe sakske knježerstwo swoje předwčerawšim wječor wozjewjene naprawy k wolóženju krutych wuchadźenskich wobmjezowanjow dźensa tež schwalić. To je na jednej stronje prawje, na tamnej pak chowa so za tym wěste riziko. Je niske dosć dźeržeć, to maja – nětko z tróšku wjetšej swobodu – jeno sami rozsudźacy wobydlerjo w ruce. Smy minjene tydźenje wospjet wo tym słyšeli, zo dotalne postajenja w zwisku z koronakrizu w Zakładnym zakonju zakótwjene swobody ludźi wobmjezuja. To potrjechi bohosłužby runje tak kaž so swobodnje pohibować móc abo w towarstwach dźěłać.
Nichtó njemóže dźensa z wěstosću rjec, hdy budźe po koronakrizy a kak dołho dyrbimy wšitke naprawy hišće znjesć, kotrež tak raznje do našeho wšědneho dnja zasahuja. Porno tomu pak je hižo dźensa jasne, zo pisamy nětko zhromadnje kapitl, kotryž drje do stawizniskich knihow zańdźe. Snano změje wón hesło „Towaršnosć w nuzowym stawje – što je naraz wšitko móžno“.
Byrnjež naša kanclerka jón hišće njewozjewiła – de facto tež my jón nětko mamy: narodny nuzowy staw. My Serbja móhli sej rjec: Haj a?! Ničo nowe za nas, smy dźě hižo lětstotki w narodnej nuzy žiwi. Tola tónle nuzowy staw je hinašeho razu, a tuž smy a budźemy jako staćanki a staćenjo Němskeje přichodne měsacy, snadź tež lěta nuzowani so ze zjawami němskeho statneho nuzoweho stawa rozestajeć – na přikład z minjenu njedźelu postajenej „Ausgangsbeschränkung“.
Zo móhli so z wopřijećom serbsce rozestajeć, bjeztoho zo bychmy je z nuzu jenož po słowje „zeserbšćili“ (kaž to z němskimi hustodosć činimy), trjebamy nuznje serbski wotpowědnik. Za hrožacu „Ausgangssperre“ namjetuje nam Němsko-hornjoserbski słownik „zakaz wuchoda“. To pak je skerje njekmany namjet, wšako je wuchod pak někajka dźěra, z kotrejž móžeš so won podać, na př. nuzowy wuchod, pak wobzorosměr, kotremuž tež ranje rěkamy, abo někajka kónčina na ranju, na př. Daloki wuchod.
Z rozumom a wutrobu – tak mamy jednać. To poruča nam kanclerka Zwjazkoweje republiki Němskeje Angela Merkel. Njeje lochko so na rozum spušćeć, hdyž sej wuwědomješ, što bu wčera wobzamknjene: wobmjezować wosobinske kontakty, wopušćić bydlenje jenož wažnych přičin dla, wopyty w chorownjach a starownjach tak wobmjezować, zo su lědma móžne. Jednotne wobmjezowanja to za cyłu republiku, nic jeno za jednotliwe zwjazkowe kraje. Njewěstosće, kotrež su ze samopostajenja wšelakich wokrjesow a krajow nastali, tak wobeńdu.
Dokelž tele dny posledni stary dowol ze zašłeho lěta wotbywam, chcychmoj so z mandźelskej nad Baltiskim morjom wočerstwić. Rjany hotel w Travemündźe pola Lübecka bjezposrědnje při wodźe, čerstwa ryba, wuchodźowanja pona přibrjohu a připowědźene słónčne wjedro wěšćachu namaj něšto rjanych dnjow. Zo dožiwimoj město toho najwjetšu krizu, kotruž je tónle kraj po Druhej swětowej wójnje hdy zmištrować dyrbjał, njejsmoj w tym wobjimje wočakowałoj. Ale doma na zahrodźe maš so tež rjenje ...