W zwisku z 30. róčnicu měrniweje rewolucije w bywšej Němskej demokratiskej republice a pozdźišim znowazjednoćenjom Němskeje politikarjo tele dny ze superlatiwami njelutuja: „jedyn z najzbožownišich wokomikow stawiznow Němskeje“, „njesłyšany historiski podawk“ abo „hotowy dźiw“. Woni činja to wosebje tohodla, dokelž njebě zwoprědka – při prěnich demonstracijach spočatk oktobra 1989 – scyła hišće wotwidźomne, kak wšitko wuńdźe. Što by so stało, bychu-li mócnarjo w NDR čuwy zhubili a na demonstrantow třěleć dali? Něšto měsacow do toho bě China swětej pokazała, kak z opozicionelnymi wobchadźa, kotřiž w Pekingu demonstrowachu.
Tež po powalenju murje w nowembru 1989 pak njebě jasne, kak so wěc dale wuwije. Što by so stało, bychu-li wolerjow NDR při prěnich swobodnych wólbach Ludoweje komory w měrcu 1990 zastupnikam wobydlerskeho hibanja swój hłós dali, kotřiž chcychu w kraju demokratiski socializm natwarić. Dźensa wěmy, zo njeby to žane wuhlady měło. NDR bě pjenježnje bankrotna a hospodarsce dospołnje wučerpana, a ludźo chcychu spěšnje němsku hriwnu měć, hewak bychu „k njej šli!“.
Hdyž so wo dwurěčnosći rěči, mam husto zaćišć, zo klinči w podwědomju kóždeho hnydom sobu, zo wobknježi tola kóždy Serb wobě rěči – serbšćinu a němčinu – w maćernorěčnej kwaliće. Tuž móže na kóždeho němsce rěčaceho kedźbu brać.
Čehodla pak njeje často móžno, žiwu dwurěčnosć tež tak zrozumić, zo njeje stajnje trjeba, ručež je jedyn Němc abo njeserbšćinar pódla, awtomatisce do němčiny měnjeć? Čehodla njeje hustohdy njeserbšćinarjam a Němcam čućiwosć data, zo słuša tež k zdwórliwosći, wužiwanju serbšćiny trěbny rum přewostajić? Wšě prócowanja wo projekty kaž WITAJ abo 2plus kaž tež wo nowu Serbsku rěčnu šulu a přełožowanski běrow we Wojerecach su jeničce makulatura a bjez zmysła, jeli nimamy wjace dosć zjawnych rěčnych rumow, w kotrychž serbšćinu cyle samozrozumliwje nałožujemy. Z wjele prócu a pjenjezami spytaja zamołwići nowe rěčne rumy tworić a runočasnje woprujemy z wopačneje zdwórliwosće hižo wobstejace, kaž na přikład na gmejnskej radźe, na wjesnych swjedźenjach a w našich towarstwach kaž tež při priwatnych bjesadach abo zetkanjach.
Jako sym před něšto měsacami zhonił, zo chce Worklečanska wyša šula „Michał Hórnik“ nazwučować serbski šulerski musical, mějach to wot prěnjeho wokomika sem za zajimawu ideju. Na tamnym boku pak běch skeptiski. Wšako njemóžach sej předstajić, kak maja Diana Šołćina, Beno Hojer a Syman Bjarš, jeničce třo wučerjo, z nimale 80 šulerjemi wobšěrnu wuměłsku twórbu nazwučować. Častodosć dźě sam dožiwich, kak su štyrjo abo pjećo wučerjo kontrolu nad wjele mjeńšej skupinu zhubili. Po wšěm zdaću pak tajke problemy we Worklecach nimaja. Na štwórtym předstajenju musicala minjenu wutoru dožiwich homogeny cyłk, absolutnje zahorjeny za najskerje najwjetši projekt swojeho šulskeho časa. Zapal šulerjow běše w kóždej scenje widźomny. Dobrowólnje sobuskutkowacy ze wšelakich rjadownjow, z wučerskeho kolegija a dalši agěrowachu wot spočatka hač do kónca kaž zahraty team. Kaž móžach w rozmołwach z wobdźělenymi zhonić, zaleži to na intensiwnym přihoće. Něhdźe lěto běchu šulerjo a wučerjo hłownje w swobodnym času hrajne sceny a serbske popowe a rockowe spěwy zwučowali.
Sće hižo jónu zwěsćili, kak rozdźělnje so strowimy? W Serbach słyšimy dźensniši dźeń „Halo“, „Witaj“ abo „Dobry dźeń“. W serbskich katolskich wosadach wužiwaja ludźo často hišće „Budź chwaleny Jězus Chryst“. Rjenje, hdyž so ewangelscy wěriwi z „Pomhaj Bóh“ strowja. Tejle słowje tež katolscy Serbja swojim ewangelskim bratram a sotram rady popřewaja. W postrowje, pokazuje so wulka bohatosć našeje kultury. Zapřijeć do wšeho toho móžu tež hubku na lico, klepnjenje z ruku na ramjo a wobjimanje.
Zadźiwana a swoju njewěstosć sej wuwědomjejo běch při postrowach muži, pochadźacych z aziskeho, romanskorěčneho a južneho kraja Europy, kotřiž nam meble wožachu. Muž aziskeho pochada postrowi muske wosoby našeje swójby z ruku. Tež mi ju lochce potłóči. Poprawom wšak ludźo z aziskich krajow husto jenož hłowu chilejo strowja. Muž ze zapadneje Europy zaso ruku kruće tłóči. Tam žonje po starym wašnju poprawom ruku njedawa.
Čłowjek so dźiwa, što wšo je naraz móžno a kelko pjenjez dawa, a to něšto dnjow do wólbow Sakskeho (kaž tež Braniborskeho) krajneho sejma přichodnu njedźelu. „Miliardy brunicowym kónčinam“, „Srědki za nowu technologiju“, „Pjenjezy za serbske knihi“ „2,3 miliony eurow spěchowanja za spěšny internet dóstali“ „Stat přewostaji miliony eurow – wobšěrne inwesticije w Slepjanskej a Trjebinskej gmejnje planowane“, tak a podobnje rěkachu minjene dny nadpisma w Serbskich Nowinach. Połožili su zakładny kamjeń za industrijne wulkopředewzaće „BigBattery Łužica“ w Čornej Pumpje, wotewrěli su w Budyšinje Serbsku rěčnu šulu a we Wojerecach serwisowy běrow za serbšćinu, Sakski fonds „Čiń sobu“ za projekty na bazy su załožili a dale chcedźa Fraunhoferski inowaciski labor „Manufaktura přichoda Łužicy“ zwoprawdźić. Sakscy wučerjo móža so nětko ze zastojnikom stać, a nětčiši sakski ministerski prezident Michael Kretschmer přilubja na wólbnych plakatach 1 000 nowych policistow za swobodny stat.
Prózdniny su nimo a tak za mnohich tež wočerstwjacy dowol. Nadźijomnje měješe kóždy z nas dosć rjanych dožiwjenjow, z kotrychž móže čerpać. Ja mam tajke na kóždy pad. Přiwšěm je mje na wróćojězbje z juha jedna wěc chětro mjerzała. Na něhdźe 1 100 kilometrach smy jako swójba sylny wobchad w Chorwatskej, Słowjenskej, Awstriskej a Němskej jara derje zmištrowali. Najhórše na jězbje pak bě poslednje 50 kilometrow z Drježdźan do Budyšina. W Porchowje so rozsudźichmy zwjazkowu awtodróhu A 4 wopušćić. Jedne awto po druhim, karawana Lkw-jow pohibowaše so tam do směra na Pólsku. Štyričarowa A 4 bě sobotu připołdnju kopata połna. Kak drje tam wšědny dźeń rano abo popołdnju wupada, hdyž ludźo na abo wot dźěła jězdźa, nochcu sej radšo předstajić. Mnohim je to zawěsće wšědnje wulke wužadanje.
Myslu-li na wólby Sakskeho krajneho sejma za dobrej dwaj tydźenjej, čuju so kaž před njewjedrom. Hišće nam słónčko swěći, na wobzoru pak bliža so ćmowe mróčele z błyskami a hrimanjom. Po aktualnych woprašowanjach je bjeze wšeho móžne, zo njebudźe CDU hižo najsylniša politiska móc w kraju a zo wudyri tajke něšto kaž politiski chaos, hdyž AfD wólby w Sakskej dobudźe. A samo hdyž ministerski prezident Michael Kretschmer (CDU) z někotrymi hłosami předskoka jako dobyćer wuńdźe, změje sej wón přewšo ćežko knježerstwo wutworić. Tež w Braniborskej lěpje njewupada. Tam je wotwidźomne, zo njebudźe SPD přichodnje hižo knježaca strona: Tuchwilu je tam AfD najsylniša móc, slěduje CDU a hakle po njej SPD ministerskeho prezidenta Dietmara Woidki.
„Wažny kriterij jenož za nadawk we Waliziskej: Znajomosće walizišćiny su trěbne, kandidaća bjez tajkich, kotřiž wšak su zwólniwi so zawjazać walizisku rěč wuknyć, pak budu wobkedźbowani.“ Takle rěka we wulkim nawěšku, z kotrymž su britiskej wobchadnej instituciji a waliziske knježerstwo dźěłowej městnje społnomócnjeneho za transport za Walizisku a za sewjerozapadne regiony Jendźelskeje kónc julija w nowinje Metro wupisali.
Tajku informaciju z łužiskeje perspektiwy čitać – to tyje. Tamniše wašnje aktiwneho spěchowanja mjeńšinoweje rěče ani w Sakskej ani w Braniborskej ani w Zwjazku njeje. Wobknježenje tu zakótwjeneje serbšćiny za kóždežkuli zastojnstwo w zjawnym sektorje ma wuměnjenje a narok rěčneje akceptancy być.
Štóž tele dny Serbske Nowiny čita, tón zwěsća, zo pytamy na kóždym róžku personal. Braniborske wokrjesy trjebaja zamołwitych za serbske naležnosće, Sakska přełožowarjow za komuny, Domowina nowinsku rěčnicu, LND nowu šefinu. Na pobrachowacych serbskorěčnych wučerjow smy při tym žno skoro zabyli kaž tež na strukturnu změnu abo digitalizaciju, za kotrejž budźe tohorunja serbskorěčny personal trěbny. Smy w situaciji, zo naše personalne resursy prědku a zady njedosahaja, samo potom, by-li so kóždy serbski maturant za powołanje na „narodnym polu“ rozsudźił. Porno 1990tym lětam mamy woprawdźe přewjele dźěła za přemały ludźik. Što činić?
Na njeličomnych městnach Budyskeho wokrjesa wuhladaš tele dny pisane banery, kotrež swědča wo tym, zo tam nowe kable za spěšny internet kładu. Akcija za wjele milionow eurow njezwyša jenož hódnotu domow a ležownosćow, kotrež budu potom šěrokopasmowej syći přizamknjene, ale zawěsće tež image cyłeho regiona, kiž budźe z tym snano tež móžnym inwestoram zajimawši. Najzajimawše wšak je, zo financuja projekt jeno ze spěchowanskimi srědkami, tak zo wobydlerjam žanežkuli kóšty njenastanu. Hdźe da tajke něšto dźensa hišće mamy? Nimo toho tajke wulke předewzaće tójšto firmam połne nadawkowe knihi wobradźa, byrnjež wukrajne byli, wšako maja so tysacy kilometrow rołow a kablow do zemje skłasć. Při zahajenju projekta před měsacami w Smochćicach sej zamołwići tuž mjez sobu na ramjo klepachu.