Dźiwadłowi akcionarojo něhdy a dźensa
Jubilej profesionalneho jewišćoweho wuměłstwa w Budyšinje dowola zajimawe dohlady do skerje njeznatych stawiznow
Lěto 1796 woznamjenja za Budyšin do dźensnišeho sahacu cezuru. Tehdy mjenujcy załožichu w měsće prěnje stajne dźiwadło z krutym swójskim hrajerskim ansamblom. Byrnjež so jewišćowe wuměłstwo w stolicy Hornjeje Łužicy tež hižo do toho w rozdźělnych formach a na wšelakorych hrajnišćach pěstowało – prěnje naspomnjene tudyše předstajenje dramatiki wotmě so 1413 –, hodźał so tónle měznik jako kolebka konstantneje tradicije wopisować, wjercholaca w instituciji, kotraž je dźensa jenička bikulturna, trojorěčna a profesionelna swojeho razu w Němskej: Němsko-Serbske ludowe dźiwadło. Spočatnje mjenowana lětoličba bě zamołwitym domu přičina, jubilej z wosebitym gala-programom woswjećić.
Jubilejna inscenacija na historiskim fundamenće
Myto za najrjeńše konje
Lubina Hajduk-Veljkovićowa
Milenka wotstaji swoje koleso na Jurkec jěchanskim dworje. Běše jutrownu sobotu, a na dworje mjerwješe so z holcami a konjemi. Běše to kaž wubědźowanje, štó swojeho konja najlěpje šćětkuje.
„Rjenje, zo sy přijěła“, postrowi ju Borbora. „Wozmješ sej Fliku?“
Milenka dźěše do konjenca a postrowi šěru kobłu. Ta zaporsknje a pyta w Milencenych zakach za morchejemi.
„Pytaš jutrowne jejka?“, směješe so Milenka a dowjedźe ju won na dwór. Přiwjaza Fliku za žerdź blisko Anje a Paule, na kotrymajž wona tu pola Borbory stajnje jěchaše. Wza šćětku a karteču a poča Fliku woměrje šćětkować.
„Sym wćipna, štó z nas dóstanje jutrowne myto“, rjekny Paula.
Borbora jako wobsedźerka konjaceho dwora bě sej lětsa něšto nowe přemysliła. Bě wot křižerjow něšto pjenjez za přihotowanje a pyšenje konjow zběrała a myto kupiła.
„Njewěmy ani, što to je“, praji Milenka.
„Zawěsće ma něšto z konjemi činić“, rozmyslowaše Anja. Wona česaše Belline běłe hriwy a kładźeše je w małych cybach pódla so.
Hač šumjele, brunače abo tež čornaki – konje su k jutram ...
Hač šumjele, brunače abo tež čornaki – konje su k jutram njeparujomne, wšako maja zwěrjata hłowny podźěl na tym, zo móžemy křižerske procesiony přewjesć. Tež Dźěćiznak so jara za štyrinohače hori. Tuž je so z konjemi bliže zaběrał, štož chce wam w jutrownym wudaću trochu spřistupnić.
Wjele wjesela při čitanju a hódanju přeje wam Dźěćiznak!
K W I S
prawe wotmołwy:
30 do 70 litrow, dźewjeć kilogramow,
70 km/h, hač do 16 hodźin
Jelizo so ze zwěrjatami zaběramy, móžemy sej wjele zajimaweho wotkryć. To płaći tež za konja. Sće tole hižo wědźeli?
Kelko litrow wody kóń wob dźeń trjeba?
20 do 30 litrow
100 do 120 litrow
30 do 70 litrow
Kelko syna kóń wob dźeń žerje?
20 kilogramow
jedyn kilo
dźewjeć kilogramow
Kak spěšnje zamóže kóń běhać?
40 km/h
70 km/h
95 km/h
Kelko hodźinow kóń wob dźeń žerje?
wosom hodźin
dwanaće hodźin
hač do 16 hodźin
„Z wotewrjenej wutrobu čitać“
Stare a zdobom nowe zynki jako wuslědk třidnjowskeje dźěłarnički za tradicionalnu serbsku folkloru
„Najwjetša tragedija je, zo mamy tajki bohaty skład zapiskow hudźby, kotraž pak so lědma praktikuje.“ To bě wotmołwa Tomasza Nawki na prašenje Macieja Rychłeho, što je to najlěpše na serbskej kulturje, kaž pólski etnologa, muzikologa a multiinstrumentalist we wobłuku prezentacije wuslědkow dźěłarnički „LAB 1 – Laboratorij za tradicionalnu serbsku hudźbu“ minjenu njedźelu na žurli Budyskeho Kamjentneho domu anekdotisce přeradźi. Wotpowědna rozmołwa, kotruž běštaj před wjace hač 15 lětami wjedłoj, hodźi so z dźensnišeho wida jako kolebka nětko předstajeneho projekta wopisować. Wšako wuwichu z dźěłarničku dohromady pjeć kruchow na zakładźe „Kraloweje huslerskeje knihi“, drje najstaršeje (zdźeržaneje) zběrki serbskich melodijow a rejow, wudateje něhdy mjez lětomaj 1780 a 1790. „Zajimawe je, zo mjenuja w njej zapisane štučki hižo tehdy ‚stare‘. Kniha je njesměrnje drohotne žórło.
Po wokołopuću so tola z ratarjom stał
Maćij Čórlich ze Sulšec sej něšto zwaži a smě wot 1. meje swoje wudźěłki jako ekologiske plahowane předawać
Maćij Čórlich so za ratarjenje hori a tola je so prěnjotnje za druhi powołanski směr rozsudźił. Po swojim puću kročić a so wupytować je jemu wažne. Nihdy přepozdźe njeje so na něšto nowe zwažić. Po tym zo je w lěće 2000 tola ratarski zawod staršeju přewzał, póńdźe nětko samo hišće kročel dale. Wot 1. meje smě wón swoje wudźěłki jako ekologiske plahowane předawać.
Muž čerstweho, kritiskeho rozuma
K 90ćinam prof. dr. Helmuta Faski, wučerja, wědomostnika a załoženskeho direktora Serbskeho instituta
Něhdy bě w Serbach z dobrym narodnym wašnjom, zo serbscy wědomostnicy tež w serbskim ludowym hibanju narodnopolitisce skutkowachu, tak podmurjujo zasadu: To jedne so poprawom wot tamneho dźělić njeda, poprawom nic.
Dźensa swjeći w Komorowje pola Rakec muž 90. narodniny, kotryž je sam legendarna postawa bjezposrědnjeho powójnskeho a pozdźišo NDRskeho wuwića. Sta so z profilowanym serbskim wědomostnikom a bu angažowany Serb w narodnej organizaciji: prof. dr. Helmut Faska. Po towaršnostnym přewróće sta so z direktorom Instituta za serbski ludospyt, takrjec, dźiwajo na tehdyše šmjatańcy w serbskim žiwjenju, wuchowar tuteje unikatneje wědomostneje institucije. Do toho bě so njedźiwajcy powołanskeho poćežowanja jako župan Budyskeje župy wot 1982 hač do 1990 za serbske zajimy w towaršnosći zasadźował.
Z mobilnej hóstnej kartku w Sakskej Šwicy awto prosće stejo ...
„Kotra to překwapjenka! Spočatnje smój na aprylski žort mysliłoj“, wjeseleštaj so Lipšćanskaj mandźelskaj Sophie a Peter Martens, kotrajž staj někotre dny w Königsteinje přebywałoj. Wot 1. apryla móžetaj wonaj a druzy jako jězdźenku płaćiwu hóstnu kartku w zjawnym bliskowobchadźe Sakskeje Šwicy wužiwać. Wosom komunow wudawa nowostku na swojich přenocowanskich hosći. A Lipšćanaj měještaj darmotnu jězbu do Bad Schandauwa, samo wužiwanje łobjoweho přewoza wot dwórnišća do města je do jězdźenki zapřijate. „Při stupacych płaćiznach něšto lutować, to mamoj za super.“
Dźeń do toho běchu jednaćel wobchadneho zwjazka Hornje Łobjo (VVO) Burkhard Gehlen, krajny rada wokrjesa Sakska Šwica-wuchodne Rudne horiny Michael Geisler hromadźe ze sydom komunalnymi hłowami kaž tež zastupjerjo turistiskeho zwjazka a zarjada narodneho parka koncept mobilneje hóstneje kartki a to, štož za tym tči, předstajili.
Jutrowne wjesela
Jutry w dešćiku Pos Balu je rano wotućił. Wón hlada ze swojeje psyčeje hěty. Wón so dźiwa: „Kajke da mamy dźensa wjedro?“ A wón so praša: „Čehodla so runje dźensa dešćuje? Mamy tola jutry!“ Balu wobuje sej gumijowe škórnje a skaka do łužow. Runje tak čini to jeho towarška, Bože słónčko. Kajke su to krasne jutry! Josefina Špitankec
Zajac w měsačku Druhdy je połny měsačk. Tež lětsa jutry jón změjemy a to wot jutrowneje soboty na jutrownu njedźelu. Sće hižo jónu do měsačka hladali a tam wuhladali mjezwočo? Te wšak je tam druhdy widźeć. Jutry pak je to hinak. A wo tym chcu wam dźensa powědać. Jutry mjenujcy je w měsačku widźeć zajac. Je to woprawdźity jutrowny zajac. Runje jutrownu nóc wón z měsačka skoči a wudźěli dźěćom jutrowne jejka. Jako běše zajac dźěćo, je wón był přeco jara luby. Tohodla su jeho zajacy za jutrowneho zajaca wuzwolili. Nětko so prašeće, što wón na měsačku čini? Wón so na měsačku před konjemi schowa. Přetož so boji, zo konje jeho popadnu. A to by była wulka katastrofa. Felicia Šlosarjec
Wěda wo konjach Móža ludźo konje poprawom při dźěle trjebać? Haj! Někotre konje trjeba policija.
Što pak ma jejo poprawom z jutrami činić?
Dojutrowny a jutrowny čas bjez jejkow njeje scyła předstajomny. Ale što woznamjenja jejo a čehodla je so wone z jutrownym symbolom stało? Wotmołwa je chětro kompleksna.
Ze starodawneho časa je jejo w mnohich krajach jako centralny symbol křesćanskeho jutrowneho swjedźenja znate. W zažnym času křesćanstwa wobhladowaše so jejo jako symbol za Jězusowe horjestaće. Přez cyrkwinske žohnowanje „benedictio ovorum“ dobychu sej w póstnym času žohnowane jeja wosebitu móc požohnowanja. Jednore jejo bu „jutrowne jejo“. W ludźe jara woblubowane žohnowanje jutrownych jejow pak potom reformatorojo z teologiskich přičin wotpokazachu.
