Zwěsćenje wěsteho stejnišća za skónčne składowanje radioaktiwnych wotpadkow ludźi w Hornjej Łužicy zaběra. Wočakuje jich po wudobywanju brunicy, ze zničenjom krajiny a wot politiki postajenym kóncu fosilneje doby na dobro klimy, ze zaměstnjenjom tajkeho składa hłuboko we łužiskim zornowcu dalši dóńt? Na prašenje tuchwilu zasadnje z „haj“ abo z „ně“ wotmołwić njemóžemy. A tež Zwjazkowa towaršnosć za kónčne składowanje (BGE) na to dźensa hišće žaneje wotmołwy nima. Wšako přepytowanje definowanych 90 dźělnych kónčin dawno wotzamknjene njeje.
Za wulki dźěl serbskeho sydlenskeho ruma w Budyskim wokrjesu to žana změrowaca powěsć njeje. Ale profylaktisce so – Domowina a komuny – ze zhromadnym stejišćom přećiwo tudyšemu tajkemu składej za cyłu Němsku wobarać, kaž je to wuběrk za změnu strukturow, hospodarstwo a infrastrukturu njedawno poručił, wokomiknje wuspěch njelubi. Tajki protest móže so jenož na politiskich zamołwitych měrić. Nic pak na fachowcow, kotřiž namjet zdźěłaja, wo kotrymž skónčnje zwjazkowy sejm rozsudźi.
Znowa dožiwjamy wosebite jutry. Dwě lěće drje žanu „prawu“ jutrowničku njemějachmy – korony dla. Před lětomaj dyrbjachmy samo cyle bjez nam lubych zwučenosćow wuńć a loni smědźachmy wobrjady jenož dźělnje přewjesć.
Lětsa je znowa wšitko hinak a wěsta bjeznadźijnosć, kotraž bě spočatk lěta nastupajo křižerske procesiony, pěstowanje nałožkow po wšej Łužicy a pohosćenje turistow hišće začuwać, přeměni so do wulkeje radosće – znajmjeńša zdźěla. Sprěnja, dokelž smědźa křižerjo jutrowne poselstwo po starodawnym wašnju wozjewjeć. Zdruha, přetož smědźa so w susodnej wosadźe zaso pohosćić dać a tež nyšpory wopytać. A střeća, dokelž smědźa w Hornjej, srjedźnej a Delnjej Łužicy turistikarjo k jutram kaž zwučene zaso hosći witać. Nětko začuwaja mnozy rozmach, nowu energiju a nowe žiwjenje, cyle w zmysle jutrow.
Wo tym rozsudźić, kotre dźěćo wě najlěpje čitać, je wobćežny nadawk. Derje čitać móc wšak k přećam kóždehožkuli dźěsća słuša. Što pak rěka w tymle konteksće „derje“ abo „najlěpje“ čitać móc? A njeje wažnišo, zo dźěći scyła čitaja? Wjacore razy sym na zarjadowanju Rěčneho centruma WITAJ pobyła, na kotrymž měrja so šulerjo 3. lětnika w čitanju serbskeje literatury. A kóždy króć sym wobdźiwała jury, zo je dobyćerjow scyła zwěsćiła. Ja nochcyła a njemóhła rozsudźić wo tym, kotre dźěćo je „najlěpje“ čitało. Přiwšěm je mi jasne, zo dyrbi jury rozsud tworić. Tuž je lětsa, runje tak kaž wšitke lěta do toho, na kóncu prawje rozsudźiła – přetož abo prajimy lěpje nažel, móže jenož jedna abo jedyn dobyć.
W našim kraju budźe lětsa zaso raz lud ličeny. Hinak pak hač pola swjateju Marije a Józefa, kotrajž dyrbještaj so do Betlehema na puć podać, přińdu dźensa ludźo do domu a so će prašeja, kak wulke je twoje bydlenje, do kotreje šule twoje dźěći chodźa, kelko měsačnje zasłužiš a bóh wě što hišće wšo wědźeć chcedźa. Štó dyrbi tele daty wo sebi přeradźić, je hižo postajene. Mnóstwo potrjechenych wobliči so po ličbje wobydlerjow w komunje. W gmejnje Pančicy-Kukow je jich na přikład 823, w Chróšćanskej 467.
Zo su tajke daty za wěste statistiske wobličenja trěbne, na tym lědma štó dwěluje. Problematiske je, zo su trěbni dobrowólni pomocnicy, kotřiž dyrbja k ludźom domoj hić a so jich wuwoprašować. Za to dóstanu woni 450 eurow zarunanja. A runje tajkich pomocnikow namakać wopokaza so jako ćežke. Lědma štó je po wšěm zdaću zwólniwy, so ludźi we wsy – snano samo susodow – za jara wosobinskimi naležnosćemi prašeć, byrnjež hišće tak zaručene było, zo ma so wo zwěsćenych datach mjelčeć. Kóždy čłowjek drje je přirodnje kusk wćipny, ale něhdźe je tež raz wěsta hranica docpěta.
Formulacija nastupajo rozprawu wo połoženju serbskeho ludu w Swobodnym staće Sakskej w tudyšim Serbskim zakonju jeničce nadawk wopisuje. Wo tym, zo měli dopóznaća z dokumenta prawje bórze jednanja politisce zamołwitych sobu postajeć, w zakonju žana rěč njeje.
Štyri rozprawy su sakske knježerstwa na kóncu wólbnych periodow předpołožili a za to předewšěm z opozicije tójšto kritiki žnjeli. Bjezposrědnje na to reagować njebě zapósłančam a zapósłancam Sakskeho krajneho sejma scyła móžno. Hižo pjatu serbsku rozprawu z lěta 2017 mějachu parlamentownicy prjedy w rukomaj. Za nowu, šestu, pak podachu frakcije CDU, Zwjazka 90/ Zelenych a SPD termin, kotryž jim zmóžni woprawdźe jednać. A tón je jara nuzny, kaž bě na debaće krajneho sejma předwčerawšim, na dnju 74. róčnicy schwalenja prěnjeho Serbskeho zakonja 23. měrca 1948, słyšeć.
Znajeće spěw „Ein Lied geht um die Welt“, kotryž bě w meji 1933 w filmje ze samsnym titulom prěni króć zaklinčał? Lětsa zwjazuju jón z basnju, kotraž ma nimale samsne nadpismo, mjenujcy „Ein Gedicht geht um die Welt“. Z kotreje přičiny to činju? Sprěnja so awtor basnje, słowjensko-korutanski nakładnik Lojze Wieser, němsce a słowjensce praša, dokal dźemy? Zdruha je krótke duchowne rozestajenje z byćom čłowjestwa mjeztym wjac hač 180 króć w nimale 140 rěčach, narěčach a dialektach w blogu awtora publikowane. Střeća je baseń tež do hornjo- a delnjoserbšćiny přełožena.
W rozprawnistwje z městow a gmejnow Hornjeje Łužicy dožiwjamy tele dny zajimawy čas, kiž so jenož kóžde sydom lět wospjetuje. Dokelž w mnohich komunach lětsa w juniju noweho měšćanostu abo nowu měšćanostku resp. noweho wjesnjanostu abo nowu wjesnjanostku wola, strony a wolerske zjednoćenstwa nětko swojich kandidatow a swoje kandidatki nominuja. Někotryžkuli dotalny šef gmejny znowa nastupi. Tu a tam pak wuhladamy přichodnje tež nowe wobliča, na přikład w Hamorskej gmejnje, hdźež dotalny wjesnjanosta Achim Junker po njedawnym swójskim připowědźenju k wólbam hižo njekandiduje.
„My a Serbja smy njedźělomni“ – pod tymle nadpismom spisach w lěće 2016 swój interview z ruskim wulkopósłancom Wladimirom M. Grininom w SN. Rozmołwa wotmě so we wobłuku prapremjery 5. sinfonije „Stalingrad“ Hinca Roja a serbskeho kulturneho wječora w Berlinskim wulkopósłanstwje Ruskeje federacije. Dwě lěće do toho bě Ruska połkupu Krim anektowała, a to jako reakciju na proeuropske protesty na Kijewskim Majdanje. Sym so tehdy wulkopósłanca prašała, čehodla su na Krimje prawo ludow łamali a čehodla njesmě so Ukraina swobodnje za Europsku uniju rozsudźić? Ně – a to, hačrunjež su we mni na Lipšćanskich knižnych wikach 2013 słowa tehdyšeho direktora Kijewskeho kulturno-slědźerskeho centruma Wasila Čerepanina wo jich wojowanju na Majdanje wulki zaćišć zawostajili: „Wo europskich hódnotach kaž demokratiji a swobodźe njediskutujemy jenož na konopeju, ale woprujemy za nje tež swoje žiwjenje.“ Zo tomu tak bě a je, to smy wšitcy mjeztym rozumili – přepozdźe.
Mamy wójnu. Wčera je Ruska swoju susodku – njewotwisnu Ukrainu – nadpadnyła. Krótko do toho bě so ukrainski prezident hišće direktnje w ruskej rěči na susodny kraj wobroćił. Po wšěm zdaću bě ruska agresija w tym času hižo zaběžała.
Prawje je, zo wójna na Ukrainje poprawom hižo wosom lět traje. Přiwšěm dyrbimy rozeznawać mjez chaosom tehdy, kotryž je Ruska wužiła, zo by sej strategisce wažnu połkupu Krim zawěsćiła, a mjez dołhodobnje přihotowanej połnej ataku na – za regionalne poměry – relatiwnje stabilnu demokratiju.
Tak znajmjeńša začuwam situaciju nastupajo Lipšćanske knižne wiki. Sym so wot nich stajnje ze začućom nawróćiła, kaž bych na pućowanju po najrjeńšich, přewšo putacych kónčinach swěta była, a to přeco z přewodom wuměłsce wuhotowaneje knihi, pjelnjeneje ze słowami z mnohich rěčow.
Mjeztym so wiki hižo třeći raz njewotměja. Loni a předloni sym to wočakowała. Ale lětsa? Bě wotwidźeć, zo budu wolóženja, a za wiki maja hygienowy koncept. Přiwšěm je te abo tamne wulke nakładnistwo swoje wobdźělenje wotprajiło. Prašam so, hač njehodźa so z mjeńšimi a małymi wustajerjemi, kotrež tam stajnje po stach su, hospodarske wužadanja zmištrować. Nima da management koncept za mjeńše wiki, bjez tych „wulkich“? Po wustajenišćach so wšědnje tysacy zajimcow rozhladuja. Wulka wosebitosć Lipšćanskich knižnych wikow pak je ta, zo wotměwaja so čitanja po cyłym měsće, w kofejownjach, muzejach, dźiwadłach, šulach a na dalšich městnach.