600 lět Sernjany – zajimawe stawizniske powěsće wo delanskej wsy 15
Sernjany swjeća lětsa 600. róčnicu prěnjeho pisomneho naspomnjenja. Rodźeny Sernjančan a dobry znajer stawiznow delanskich wsow Pawoł Rota je někotre stawizniske zajimawostki wo wsy zestajał, kotrež čitarjam Serbskich Nowin we wjacorych dźělach spřistupnjamy:
Zorno da muku
Prěni Sernjančenjo běchu zahrodnicy a rólnicy. Tuž tež žito plahowachu. Ze zorna z wulkej prócu mjez kamjenjemi šudrujo muku mlějachu. „Zorno da muku“ je nas Handrij Zejler w pjatej štučce swojeje pěsnje „Hanka, budź wjesoła“ spěwać nawučił. Zahoriće tež Sernjanska młodźina po skónčenju Druheje swětoweje wójny tutu a druhe serbske narodne pěsnje, spěšnje nawuknywši, při kóždej składnosći a bórze wot prěnjeje hač do poslednjeje štučki z hłowy zanošowaše! Žana zetkanka bjez spěwa.
Tež na prěnich powójnskich rejach, ke kotrymž Chróšćan Deleńkec holcy na akordeonach, Běrmichec dujerjo z Haslowa a pozdźišo wjele lět Hórčan Paški wone znate serbske melodije do rejki hudźachu. Jako něhdy we wsy knježi dwór hospodarić započa, wědźachu ludźo hižo ćěrjacu móc wody zaměrnje wužiwać.
Fascinacija za trajace projekty
Willi Selmer skutkuje ze swojimi idejemi na dobro Łužicy
Delnjołužiski Łaz (Laasow) je wjes njedaloko Wětošowa (Vetschau). Tam skutkuje mjeztym dlěje hač 22 lět z Delnjeje Bayerskeje pochadźacy Willibald Selmer. Wot wutworjenja wuměłskeho domu Laasow přiwabja wón wuměłcow wottud a wot druhdźe do Łužicy. Milenka Rječcyna je so z Willibaldom Selmerom, kotremuž wšitcy jenož Willi praja, rozmołwjała.
Kak sće so do Łužicy dóstał?
W. Selmer: Sym swój čas studij jako twarski technikar zakónčił. Fachowy směr, na kotryž so specializowach, bě wysokotwar. Předewzaće we wuchodobayerskim měsće Straubing, hdźež po studiju skutkowach, měješe w Grodku wotnožku. Tam pytachu tehdy ludźi za wysokotwar. Prašach so swojeho šefa, hač by sej za běrow w Straubingu někoho druheho pytał. Wšako chcych na wuchod. Tuž sym takrjec z politiskim přewrótom do Łužicy přišoł. Prjedy to nažel móžno njebě. Bayerska bě za mnje wostudła, takrjec „na smjerć“ saněrowana. Zajimowach so tehdy wosebje za pomnikoškit. Chcych stare domy, kotrež běchu jako pomnik škitane, saněrować. To je so mi spodobało.
„Njemějach žanu syć, kotraž by mje wotpopadnyła“ Zhladowanje na lěta přewróta – 5
„Znowazjednoćenje Němskeje – són a woprawdźitosć“ rěka kapsna kniha z pjera Waltera Leonharda. Rodźeny Durinčan je 40 lět we Wětrowskej šamotowni dźěłał. Serbske Nowiny wozjewjeja jeho trochu wudospołnjene, wot Arnda Zoby a Friedharda Krawca z přećelnej dowolnosću nakładnistwa DeBehr zeserbšćene dopomnjenki.
Miliony wuchodnych Němcow ćehnjechu přez mjezu, zo bychu sej w zapadoněmskich wudźělernjach „witanske pjenjezy“ wotewzali. To bě kaž prěni test, zo bychu přepruwowali, w kotrej měrje dadźa so wuchodni Němcy manipulować.
Politikarjo ZRN njemějachu na tajke wuwića nimale žadyn wliw. Bjez kóždeježkuli koncepcije sćěhowachu woni w nowembrje 1989 wotměwace so změny. Hakle jako bě wot překlepanych financnikow wobličeny ekonomiski wužitk wotwidźomny, bě naraz puć k profitabelnemu znowazjednoćenju wotewrjeny.
Prezident Zwjazkoweje banki Pöhl plany myleše a dyrbješe wotstupić.
Za staćanow NDR to rěkaše swoje ludowe swójstwo zhubić, po tym zo je rukowaćelnja skutkować započała.
2.1 Šulski čas a studijne lěta w NDR wot 1950 do 1970
Hižo jako studentje wjerše pisał a basnił
Wopyt pola młodeho awtora Damiana Dyrlicha w Nowej Wjesce
Měnjeć
Damian Dyrlich
Druhdy chcył měnjeć – student być, na kóždy pad!
Za žiwjenje wuknyć,
raz palenčka šluknyć.
Što pak, hdyž nimam profa rad?
Druhdy chcył měnjeć – prof być, na kóždy pad!
Daty brać horje,
studentow měć k norje.
Što pak, hdyž nimam wědomosć rad?
Druhdy chcył měnjeć – slawist być, na kóždy pad!
Soljanku warić,
styki k Słowjanam twarić.
Što pak, hdyž nimam rěče rad?
Druhdy chcył měnjeć – medi być, na kóždy pad!
Na operacije běhać,
na sotry so směwać.
Što pak, hdyž nimam pacientki rad?
Druhdy chcył měnjeć – holca być, na kóždy pad!
Plesć sebi włosy,
w lěću běhać bosy.
Što pak, hdyž nimam hólcow rad?
Druhdy chcył měnjeć – ja być, na kóždy pad!
Nic runać so tamnym,
być, kajkiž sam sym.
Što pak, hdyž nimam sam sebje rad?
Spřistupnja stawizny a stawiznički
Mysle wo nowej knize „A srjedźa Kaponica/Mittendrin der Hahneberg“
Praji so, zo ničo njeje starše hač nowiny wčerawšeho dnja. Na druhej stronje pak so twjerdźi, zo ničo njeje zajimawše hač nowiny ze zawčerawšeho. Přehnate to drje je, ale w jadru wěrne. Hdyž čitaš w starych nowinach powěsće, powědki, rozjimanja abo Bóh wě što, leća ći mysle wróćo do zašłosće. Po wulce poradźenej knize „Pod Čornobohom“, prěnjej dwurěčnej čitance, wušłej 2012, je so nětkole Marko Grojlich z třećej „A srjedźa Kaponica“ wsam wokoło Rakec, Njeswačidła a Minakała wěnował. Hdyž je čłowjek hdy sam w archiwach rył a w starych nowinach za něčim pytajo čitał, wě, kajku wutrajnosć, zaměrnosć a bjezdwěla kajke wjeselo čłowjek trjeba, zo by, runja archeologam w hromadce kamjenjow drohoćinki, hač wulke abo małe, namakał.
Marko Grojlich zwonkownosće swojeho předewzaća nakresli. „Tydźenske a Serbske Nowiny z lět 1843 do 1937 steja na 4,51 metrach w polcach“, rjekny w předsłowje.
Serbske basnistwojako mostytwarc
Rozmołwa z aktiwnym a swěrnym wobdźělnikom swjedźenjow poezije
Štóž je so mjez 1979 a 2019 na wšitkich kóžde lěto so wotměwacych mjezynarodnych swjedźenjach serbskeje poezije wobdźělił, je zawěrno swěrna duša a spušćomny podpěraćel tuteje wulkotneje tradicije. Basnik a spisowaćel Beno Budar tole hač do kónca tutych swjatkow běše. Po zakónčenju lětušeho 40. mjezynarodneho swjedźenja serbskeje poezije je so Alfons Wićaz z nim rozmołwjał.
Kajki wuznam widźiće w festiwalu serbskeje poezije?
B. Budar: Za mnje je wón najlěpši multiplikator Serbow w kraju a wukraju. Multiplikator je čłowjek, kotryž rozšěrja wědu, w našim padźe wědu wo Serbach. Za nas je to jara wažne a tole nam tež wosebje tyje.
Wot wšeho spočatka sće so na tutych 40 lět so wotměwacych festiwalach wobdźělił, sće tam swoje basnje kaž tež twórby na swjedźenju spomnjenych serbskich basnikow a Waše přełožki basnjow wukrajnych poetow-wobdźělnikow předstajił. Kajki wuskutk měješe to na Was?
Kralowna instrumentow z woprawnjenym zemjanskim titulom
Lětsa druhi raz wuhotowane Budyske pišćelowe lěćo je publikum znowa z hudźbu wot baroka hač do přitomnosće w tachantskej cyrkwi sprjewineho města zawjeseliło. Mjez dohromady třinaće koncertami běštej tež dwaj ze serbskim podźělom.
Spěw chójnčki
Fabula
Chasow, wjeska w serbskim wótcnym kraju, leži wosom kilometrow sewjernje Budyšina zboka historiskeje wikowanskeje dróhi, dźensnišeje B 96. Jědźeš-li z Radworja přez Chasow na Łuh, so dróha nimale na kóncu wsy rozdwoji. Hłowny puć wjedźe naprawo k wětrnikej na Łóžce a wotbóčka nalěwo po hłubokim puću na hórku. W kuće mjez tutymaj pućomaj steji okorowa chěžka. Tam narodźi so 1891 Mikławš Krječmar, rěčespytnik a literarny stawiznar, něhdy docent serbskeje filologije na Karlowej universiće w Praze. Pozdźišo bydleše tu Hana Šenkarjowa, rodźena Chěžkec z Hórkow, wot Chasowčanow luboznje ‚Šenkarka‘ mjenowana, wušiwarka katolskeje drasty, sławna tež jako kucharka na swjedźenjach, sotra Jurja Chěžki, nadarjeneho basnika, kiž pak je 27lětny we wójnskich rokotach 1944 w Juhosłowjanskej žiwjenje přisadźił.
Njejsu ani słowčka serbsce rěčeć směli
Jako wopytach njedawno zaso raz Měšćanski muzej w Budyšinje, widźach w serbskim wotdźělu stajneje wustajeńcy foto z dźěćimi wjesneje šule w Rownom z lěta 1939. Nimale wšitke holcy su w slepjanskej drasće. Naša mać bě tehdy jako dźěćo a šulska holca tež serbska chodźiła. Doma jej wobraz pokazach z prašenjom, hač snano někoho spóznaje. Wona na njón pohladny a rjekny: „Tónle muž je mje tehdom bił!“ A pokaza na jednoho z dweju wučerjow na foće. Hišće po wosom lětdźesatkach so na mjeno brutalneho kubłarja dopominaše: Kinne. Wón bě słyšał, zo wona z přećelku serbowaše. Wobě dyrbještej so před rjadownju stupić. Měještej swojej ručce doprědka wupřestrěć. Potom wučer wjacekróć mócnje z kijom na nje biješe, tak zo měještej holčce dny dołho módre porsćiki. „Ale płakała njejsym“, mać praješe, jako před něšto lětami prěni raz wo tym powědaše.
Awtor móže nanajdrobnišo něšto wopisować
Mysle k Hartmuta Zwahrowemu romanej „Lipsk“
Prof. dr. Hartmut Zwahr je někotremužkuli Serbej znaty. Jako stawiznar je so wón tež serbskim stawiznam přiwobroćał a wuslědki w našich printmedijach wozjewjał. W lěće 2001 dźěše na wuměnk. Čiły a strowy emeritus pak njewotpočowaše, ale da so do wulkeho žiwjenskeho romana z dožiwjenym a wumyslenym. Centralna figura je Jan (Johannes, Hannes). Wón powěda, zwotkel pochadźa a dokal dźe. Roman „Rozžohnować so“ (2018) jedna wo žiwjenju a honjenju třoch hornjołužiskich swójbow w štyrjoch knježerstwowych formach hač do lěta 1954. Zwahrowy Jan je tu typiski wójnski a powójnski hólc, wšudźebył w tehdomnych šmjatańcach. Wón ma hłójčku, je dobry wobkedźbowar a posłuchar, čita, štož do ruki dóstawa, a stawa w chuduškich lětach ze skromnym młodostnym kruteje wole. Synej bywšeho zastojnika su pak zapowědźeli na wyšu šulu hić. Tohodla da so w Budyšinje na bibliotekskeho technikarja wukubłać.
