Feliks Haza kradnje motiwy z wočomaj a ludźi z wuslědkami zawjesela
Rentnar a što potom? – wuměnkarsku swobodu wužiwać abo wužadanja přiwzać (4)
Někotři njemóža so tohole časa dočakać, tamni zaso nochcedźa scyła na njón myslić – na zastup do renty. Kajke maja wuměnkarjo žiwjenje abo starosće, chcemy ze seriju „rentnar a što potom?“ bliže wobswětlić.
Po nimale lěto trajacych přihotach Załožba za serbski lud 19
Na wuznamnym městnje sta so 19. oktobra 1991 wuznamny podawk. We Łazowskej cyrkwi, hdźež bě wótčinc Handrij Zejler w 19. lětstotku 37 lět Bože słowo wozjewjał, załožichu za přichod serbskeje rěče a kultury pod wuměnjenjemi wičneho hospodarstwa wažnu instituciju: Załožbu za serbski lud.
Prašenje, kak měło ze spěchowanjom Serbow po přistupje Němskeje demokratiskeje republiki k wobłukej płaćiwosće Zakładneho zakonja dale hić, njestaji so hakle 3. oktobra 1990. Hižo při swojich wopytach w dwurěčnej Łužicy we wobłuku wólbneho boja bu načolny kandidat CDU, prěni ministerski prezident nowowutworjeneho Swobodneho stata Sakskeje prof. dr. Kurt Biedenkopf, z tejle starosću konfrontowany.
Ideja so nazymu 1990 zrodźiła
Přirodna atmosfera zajimcow wabiła
Tradicionalne wułójenje rybow dožiwili a słódne rybjace chłóšćenki sej zesłodźeć dali
Łužiske haty su połne žiwjenja, znajmjeńša pokazuja to znowa lětuše žně rybow. Wjele dźěła a prócy je za plahowanje słódnych chłóšćenkow trěbne, wšako traje tři do štyri lěta, prjedy hač so z móličkeje larwy nahladny karp wuwije. Tak je nazymske wułójenje rybow za wobhospodarjerjow hatow kóždy raz wulka překwapjenka. Wobstatk w běhu lěta kontrolować njeje móžno. Hakle žně nałožowanu prócu pokazuja.
Wułójenje rybow z hatow – tak je to předewšěm we Łužicy z wašnjom – zwjazuje so z mjeńšimi abo wjetšimi swjedźenjemi. Łužiske rybowe tydźenje su rjana tradicija, kotraž je so tule wuwiła. Rybarjam při dźěle přihladować a sej hnydom sušenu abo praženu rybu kaž tež rybjacu poliwku zesłodźeć dać, je dźěćom a jich staršim bjezdwěla rjane dožiwjenje. To su zarjadowarjo pytnyli a tuž poskitki dale a bóle rozšěrjeja. Tak swjećachu minjene tydźenje na přikład we Worklecach, Radworju, Klětnom, Wysokej, Němskich Pazlicach a Bóšicach.
Spočatnje so nadawka bojała
Mějach zbožo, zo smědźach w oktobrje 1990 w Budyšinje prof. dr. Biedenkopfej financielnu nuzu serbskich institucijow rozłožić. Dotalne ministerstwa NDR jako pjenjezydawarjo so poněčim rozpušćowachu. Wón hnydom radźeše wutworić wosebitu załožbu. Pod nawodom statneho sekretara dr. Güntera Ermischa přihotowachu Hans-Jürgen Dahms, Simon a Stanisław Brězan jeje załoženje. Paralelnje wuradźowachu někotři Serbja, mjez nimi ja, ze Zwjazkom kaž tež ze Sakskej a Braniborskej wo wustawkach serbskeje załožby. Spočatk oktobra 1991 prošeše mje statny sekretar Ermisch, zo bych čestnohamtsce přewzała předsydstwo załožboweje rady, dokelž přeješe sej „připóznatu wosobinu, kotraž njebě w stronje SED a tež nic w stasi“. 48 hodźin mějach k rozmyslowanju. Nazajtra wotprajich. Bojach so tajki naročny nadawk přewzać. Slědowachu intensiwne rozmołwy, doniž njepřizwolich. Dach so z połnej paru do dźěła. Spočatnje mějach na starosći, wutworić ramikowe wuměnjenja za dźěławosć załožby.
„Žiwny wutk a strowy powětr“
Nětčiši Kamjeničanski propst Clemens Hrjehor bě wot lěta 1991 čłon załožboweje rady a sta so 17. měrca 1999 z jeje předsydu. Z jadriwymi słowami so wón po wólbach na čłonow wobroći, skedźbnjejo na zamołwitosć załožboweje rady, spěchować serbsku rěč a kulturu. Wšako stejwonej wuraz identity serbskeho ludu. „Wonej trjebatej kaž porědka kwětka žiwny wutk a strowy powětr“, wón rjekny.
Mjez přesłapjenjom a nadźiju
„Njemóžemy pak zamjelčeć, zo ćerpješe dźěło załožby pod sylnej njewěstotu planowanja“, pisaše Křesćan Baumgärtel w zawodźe brošurki z rozprawu wo załožbowej dźěławosći za lěta 2004 do 2006. Wot měrca 2003 bě wón pjaty předsyda rady Załožby za serbski lud. Přeco hišće je wot lěta 1998 płaćiwe financowanske zrěčenje mjez Zwjazkom, Braniborskej a Sakskej dźěło załožby poćežowało. „By-li so zrěčenje po słowje přesadźiło, by so dźěl rěčneje a kulturneje substancy Serbow pozhubił“, dale rěkaše. Wutrajne přeswědčowanske dźěło politikarjow, zapósłancow, čłonow załožboweje rady, parlamentariskeje přirady a zarjada samoho tomu zadźěwaše.
Załožbu skónčnje zesamostatnili
Čas skutkowanja Marje Michałkoweje jako předsydka rady Załožby za serbski lud bě chětro čiły a na podawki bohaty. Na to wě so zapósłanča CDU w zwjazkowym sejmje hišće derje dopominać. Wona bě swój čas nawodnica Sakskeho kubłanskeho skutka w Biskopicach. Prěnjorjadnje dźěše wo to, prawnisku formu załožby a wšitkich serbskich institucijow scyła přerjadować. W sakskej statnej kencliji měješe Michałkowa z dr. Günterom Ermischom w tym zwisku dobreho a spušćomneho sobuwojowarja, kaž wona měni.
Prawniske noworjadowanje bě trěbne, dokelž běchu serbske institucije tehdy faktisce hišće pod direktnym dohladom sakskeje statneje kenclije. W tym zwisku su tež poměr mjez Domowinu a załožbu a jeju nadawki znowa rjadowali, při čimž Domowinske městna do załožby přenjesechu. Jedyn z wuslědkow bě wuwiće Serbskeho ludoweho ansambla na towaršnosć z wobmjezowanym rukowanjom. Předewšěm w ansamblu bě tole tež z bolostnym wottwarom dźěłowych městnow w jednot- liwych spartach zwjazane.
RCW wutworić prawy rozsud był
Marko Hančik z Měrkowa njeje ženje z tym ličił, zo stanje so jako zastupowacy čłon dobre połdra lěta po skonstituowanju třećeje załožboweje rady 13. nowembra 2000 z jeje předsydu. „Jasne bě, zo móže funkciju předsydy jenož njewotwisny sobustaw přewzać, to rěka žadyn přistajeny wot załožby spěchowaneje institucije“, rjekny wón po wuzwolenju. Z hižo wobmjezowaneho kruha kandidatow „sym so na kóncu do toho zwolił.“ Wot apryla 2000 bě statny sekretar Eckhardt Noack radźe komisarisce předsydował.
Wužadanja nadměru wulke byli
Wosom lět steješe Lejna Theurichowa na čole załožboweje rady a tak dotal najdlěje mjez wšitkimi předsyd(k)ami. „Rozsud, za tele zastojnstwo kandidować, je tehdy kaž wot samo přišoł. Běch swoje powołanske dźěło zakónčiła, nochcych pak so ze zjawneho skutkowanja wróćo sćahnyć a běch čłonka rady“, wona rozłožuje. Za zaměr bě sej stajiła, wuměłstwo spěchować, wosebje njeinstitucionalne. Wužadanja pak běchu cyle hinaše. „Mějachmy wojować wo zachowanje pjenježnych srědkow załožbje. Wšako bě Zwjazk tehdy swoje přilubjenje cofnył, Serbow w dotalnej měrje podpěrać. Chcyše financowanje pomjeńšić.“ Z přeswědčiwymi argumentami a z pomocu podpěraćelow, mjez druhim zapósłancow Sakskeje, Braniborskeje a Zwjazka, so wotpohlad bohudźak njezwoprawdźi. Přiwšěm měješe Theurichowa ze swojim mustwom wobmjezowanja w spěchowanju akceptować. Posudk prof. Matthiasa Theodora Vogta ze Zhorjelca a cyłotny koncept k spěchowanju serbskeje rěče a kultury wuwabištej po wšěch Serbach masiwnu diskusiju. „Kóždy chcyše wšitko změnić, jenož nic w swojim wobłuku. To pak je cyle čłowjeske wašnje.
Z druheje perspektiwy, ale ze samsnymi zaměrami
Za mnje najzajimawše ćežišćo bě zazběh projekta „Prezenca serbšćiny w digitalnych medijach“, za čož je wot lěta 2015 Sakska a wot 2016 tež Zwjazk Załožbje za serbski lud přidatne srědki přizwolił. Wuslědk to zaměrnych prócowanjow, zahajenych lěta 2013 z wobzamknjenjom załožboweje rady, zwołać dźěłowu skupinu, kotraž je potrjebu na tym polu znosyła. Sym jara wjesoły, zo je so nam zhromadnje poradźiło, pjenjezydawarjow k tutomu za přichod wažnemu krokej pohnuć. Mjeztym je w naćisku hospodarskeho plana Braniborskeje 2017/2018 přidatna suma za tónle projekt zapisana. Ručež ju w parlamenće schwala, móžemy wotpowědne projekty tež za delnjoserbšćinu přewjesć.
Dalši wjeršk bě podpisanje 3. financowanskeho zrěčenja 15. februara 2016 w Berlinje, kotrež zwyši zakładny lětny budget załožby wo skoro 1,8 milionow eurow a zmóžni nam hospodarske planowanje hač do lěta 2020. Při wšěm zwyšenju budźe wulke wužadanje, za lěće 2019 a 2020 wurunany plan nastajić.
