W duchu Jana Arnošta Smolerja
38. swjedźeń serbskeje poezije wěnujemy Janej Arnoštej Smolerjej, kiž je so před 200 lětami narodźił. Što su přičiny, zo ze swojim tradicionalnym swjatkom sobu najwuznamnišeho „stareho Serba“ počesćimy, rěčo na wjacorych zarjadowanjach wo jeho slědźenju, tworjenju a skutkowanju, čitajo swójske teksty a přełožki přećelow z mnohich krajinow pismowstwa?
Njemóžu wšě přičiny rozłožić, kotrež k tomu wjedźechu, zo smy so za Smolerja rozsudźili. Njech pak su někotre aspekty mjenowane, kiž pozbudźeja, z Janom Arnoštom Smolerjom so chutnišo zaběrać a rozestajeć.
Rady na to skedźbnjam, kak sym so sam w młodosći – kónc 60tych a spočatk 70tych lět minjeneho wěka – z tutej hłowu našeho narodneho hibanja w 19. lětstotku (duchownje) zetkał. Wušła je z toho baseń „Zetkanje z Janom Arnoštom Smolerjom“, wozjewjena serbsce w zběrce „Třeće wóčko“ (LND 1978) a po tym němsce w zběrce portretowych basnjow „Goethe eines Nachmittags“ (Aufbau-Verlag, Berlin 1979) a w „Serbskej čitance“ Kita Lorenca (Reclam-Verlag, Lipsk 1981).
Dobra přiručka a lektura wo pyšenju serbskich jejkow
Pruhi, kruhi, třiróžki su woblubowane ornamenty na serbskich jutrownych jejkach a tuž je po nich tež lětuša wosebita wustajeńca Budyskeho Serbskeho muzeja na Hrodźe pomjenowana. „Pruhi, kruhi, třiróžki – Pisane serbske jutrowne jejka“ rěka tež wot tworjaceje wuměłče Isy Bryccyneje wuběrnje wuhotowany dwurěčny katalog, kotryž je muzej za hač do septembra wotewrjenu přehladku wudał.
38. swjatk poezije: Basnik z Ukrainy
Serhij Dziuba
* * *
Na slěbornej dłoni wěčnosće
mała holčka
hładźi wopuški
z česakom měsačka
tola w dźiwnym špihelu
njewidźi swoje wobličo
Z jeje hladanja
wujewja so zmorski
cuzeje
žony
* * *
Na wotsalenej kupje
sylzy Jěwy tłóča so
po wobjimach
z běłeje skalizny
tak, zo móhli dosahnyć
wobzor, njebyli wón
ćeknył do morja
zo by stworił
muža
žonu
* * *
Budźće dołho žiwi
pisajće mało
a njebjesa njewobwinujće
z hrěchami
* * *
Rozpłakana rjanolinka
mikawčki
z parličkami sylzow
tulichu
tučel
(Z ukrainšćiny Benedikt Dyrlich)
„Wo jednorych ludźoch na wsy a dźěłaćerjach“
Biograf Jurja Brězana prof. dr. Dietrich Šołta wo žiwjenju spisowaćela
W zašłych lětach je drje so lědma štó tak nadrobnje ze žiwjenjom a tworjenjom Jurja Brězana zaběrał kaž Budyšan prof. dr. Dietrich Šołta. Wuslědk jeho slědźenja je biografija „Jurij Brězan – Leben und Werk“, kotraž je lětsa w Ludowym nakładnistwje Domowina wušła. Měrćin Wjenk je so z wědomostnikom rozmołwjał.
Jurij Brězan narodźi so 1916 jako syn skałarja a chěžkarja we Worklecach. Kak móžeše so najebać swój jednory pochad a njepřihódne wuměnjenja – serbska wučba na šulach bě lědma wuwita – z tak wuznamnym spisowaćelom stać?
Jurjej Brězanej k stoćinam
Dopomnjenki na žiwjenje a tworjenje najwuznamnišeho serbskeho spisowaćela druheje połojcy 20. lětstotka
Hdyž tu hižo nichtó njebudźe, kotryž praji, zo hišće přepozdźe njeje, potom budźe woprawdźe přepozdźe. Přichod žane sto lět wjace za sebje njezměje, jeli bohate kraje swój standard dobrowólnje njepřikrótša.
Bajki a spěwy, stawizny a stawiznički a slědy swójskich lět hakle sčinja murje nowych domow přewidne, chodźa po roli zaćisnjenych pólnych pućikow, wułamaja zamurjowane strachi a słyša słowa njezblědnjenych nadźijow.
Historija so njepraša za chcyćom abo njechcyćom, wona ma strózbe woči, runy krok, štož je wona překročiła, je – hač přez nas spóznate abo zaprěte – objektiwnje wěrno.
Samo najlěpša serbska literatura njemóže spjelnić najwažniši nadawk literatury małeho naroda, jeli wostanje wona přistupna jeničce serbskemu čitarjej.
Kulturna identita małych narodow a literatura – to je woprawdźe jedyn z hłownych problemow přez cyłe moje žiwjenje jako spisowaćel, spisowaćel jednoho z najmjeńšich narodow, mějacych swoju literaturu.
Zabyte, wotbyte wuznaće?
Husto sym so prašał, što by Jurij Brězan był, kajki by był, by-li so stał z funkcionarom, abo po dźensnišim prajene, z politikarjom. Brězanowe politiske, nic jenož kulturnopolitiske skutkowanje analyzować, to hišće na nas čaka.
W času, hdyž so njespokojnosće w republice množachu, hdyž so poprawom samo po starych marxistiskich zasadach přewrót připowědowaše, je Jurij Brězan tež změny w sprostnjenej politice napřećo Serbam we woku měł.
w nowinskim archiwje namakane
Wótčinska ideja, kotraž w „Zrałych lětach“ lědma jako tajka wustupuje, pruwuje so w tutym romanje na swoju nutřkownu substancu, na zamóžnosć za zbožo ludu. Toho ludu, zwonka kotrehož je so Michał Baćon stupił, ke kotremuž Winfried von Grauheim na kóncu so tola njemóže namakać ...
Słuša do ludu wudowa Nakoncowa, za kotruž so nowy porjad najprjedy pokazuje w postupje wobsydstwa jedneje kozy k wosobinskemu wobsydstwu jedneje kruwy a potom we wobsydstwje małeje rostlinarnje? Słuša k tomu Hanušec nan, kiž tójšto njezapřijima a njeschwala? Słuša Simon Mětk k tomu, mudry bur, jeho žona Beata, kotraž dyrbi na wulkim statoku dźěłać kaž nihdy do toho jako słužowna? ...
Prof. dr. Hans Koch w časopisu
„Weimarer Beiträge“, čo.9/1976
Po puću do wulkeje zhromadnosće
Z awtorom ko-tworił
Štóž ma prěnjotne serbske wudaća zažnych romanow Jurja Brězana, wobsedźi wosebitostki bibliofilneho razu. Ze zapisom „awtorizowany přełožk“ su wone jónkrótne. Takle woznamjenjene bywaja „Christa“, prěni a druhi zwjazk Feliksa Hanušoweje trilogije a „Triks a woł Jonas“.
Kak da tomu, móžeš so to prašeć: twórby najwuznamnišeho, „najwliwnišeho serbskeho spisowaćela druheje połojcy 20. lětstotka“ (Dietrich Šołta), a přełožki do jeho maćerneje rěče?
Pozdatna kurioznosć je wuswětlomna. Z přerytymi do dna poměrami w Němskej po 8. meji 1945 bě wobdarjeny Brězan chcyjo nochcyjo tomu powołany był, wot njeho nawjedowanu serbsku młodźinu z načasnej duchownej cyrobu zastarać, a zdobom wšo narodne wozrodźenje podpěrać. Wulke dźěła potom tworjo česćelakomnje z powołanja – jako prěni serbski spisowaćel swobodnje – su wěste dochody byli žiwjenska nuznosć. Ze skromnymi serbskimi nakładami njemóžno swójbu zežiwić je němsce pisać była móžnosć, spjelnjaca runočasnje dawny zaměr, powěsć wo našim ludźiku šěrić tež zwonka serbstwa.
Salowski zwón
Salowčenjo mějachu zwóńcu na nawsy a na zwóńcy wulki zwón. Rano, připołdnju a wječor zwonješe šołta, na swjatok pak wosebje dołho a wosebje rjenje, dokelž so swojeho zwonjenja naposkać njemóžeše. Wšitcy we wsy chwalachu sej swój wulki zwón a kak krasnje zwučnje so wón nad Salowskimi honami znošuje.
Jan Tepjela, kotryž w poslednim statoku bydleše a na lěwe wucho kusk hubjenje słyšeše, pak wěsty dźeń mórkotać poča:
„Šołta naše rjane zwonjenje najlěpje słyši. Kak tomu? Ma da wón wjetše prawo?“
„To je wěrno“, praji druhi. „My wšitcy mamy jenake prawo na naše krasne zwonjenje.“
Někotři nygachu, a někotři tež prajachu, štož bě Tepjela prajił.
Salowčenjo so zeńdźechu a wuradźowachu. Myslachu na to, zo bychu so wšitcy wšědnje wokoło zwóńcy zešli, rano, připołdnju a wječor. Šołta pak rjekny: „Rano, připołdnju a wječor so njemóžemy wšitcy wokoło zwóńcy zeńć, bychmy sej bórze na nawsy błóto nateptali.“
Salowčenjo tuž myslachu na to, zwóńcu kóždy dźeń do druheho dwora přesadźić. Šołta wiješe z hłowu. „Zwóńcu ze zwonom kóždy dźeń přenjesć, to tež njeńdźe, dokelž naše wrota njejsu dosć wysoke.“
w nowinskim archiwje namakane
Wón je dobry, znaty spisowaćel, a wón je mój přećel hižo wot dawna, hižo z dźěćacych lět ... W naju dźěćatstwje běch často z nim hromadźe, činjachmoj hłuposće, kaž to pola wjesnych dźěći hinak njebě a hinak njeje, do Hórčan skały nošachmoj hromadźe wobjed našimaj nanomaj ... Mojej staršej bydleštaj tehdy nimale w Brězanec susodstwje. My chodźachmy k nim, woni k nam ... Dobre knihi pisa, sym jich tójšto čitał. Mnoho, štož so w tutych knihach wopisuje, je z Worklec; wěm wo tych wěcach, druhdy sym je tež sobu dožiwił ... Wěm ze swójskeho dožiwjenja, zo Jurij swojeho nana jara lubowaše, to tež w knize „Stary nan“ přeco zaso začuwach. Nan a syn měještaj jara dobry poměr, běštaj přeco jara přezjednaj ... Kajkiž bě wón jako hólčec, tajki je tež dźensa – přeco přećelny.
Worklečan Pawoł Bik w rozmołwje z Benom Rječku do 70. narodnin
Brězana, Nowa doba ze 7. junija 1986
„Tajki je tež dźensa – přeco přećelny“
