Moskwa sylzam njewěri
W tutej kolumnje powěda wosom redakciji SN znatych mjezynarodnych awtorow, wotměnjacy so pod pseudonymom „prof. Wink“, jónu wob měsac wo swojich nazhonjenjach a dožiwjenjach we wobłuku zetkanja kulturow, identitow, rěčow a narodnych mjeńšin.
Běše srjedź nowembra lěta 1989 – krótko do přewróta w socialistiskich krajach wuchodneje Europy. Prof. Wink bě po dlěšim přebywanju w Dagestanje runje w Moskwje, zwotkel chcyše so z lětadłom do ródneho tehdy tež „socialistiskeho“ kraja wróćić.
Cyła wěcka wšak měješe špak. Winkowy lětanski lisćik bě „wotewrjeny“ – to rěka, zo njebě na kruty datum a lět wjazany. Běše tuž trjeba sej rezerwaciju wobstarać – wšitke lěty do kraja profesora pak běchu hižo dołhi čas wupředate.
Tak zbywaše jemu jenička móžnosć, mjenujcy so wšědnje na lětanišćo Šeremetjewo podawać a na to čakać, hač někajke sydadło swobodne njewostanje. Wón pak njeměješe zbožo, kóžde lětadło stajnje dospołnje wobsadźene wotleći. Trochu zadwělowany samo z nawjedowacym personalom wón wo swojim problemje porěča, kotryž pak žadynžkuli zajim za jeho naležnosć njepokaza.
Tež konje dušu abo ćěło chorych hoja
Jěchanska terapeutka Ellen Smolina zmóžnja swojim klientam cyle nowe nazhonjenja ze štyrinohačemi
„Kóń skutkuje w jěchanskej terapiji jako motiwator.“Kaž tak rjenje rěka, su ludźo na chribjeće koni zbožowni. Na tym zawěrno něšto je. Mjez čłowjekom a štyrinohačom móže cyle wosebity poćah nastać. Tole nazhonja Ellen Smolina w Hórkach, hdźež poskića wona na swójbnym štyristronskim statoku jěchansku terapiju. Tak je hižo mnohim dźěćom a dorosćenym pomhała.
Hdyž křižerjo do boja ćahnu
Njedźelu je tomu 400 lět, zo běchu křižerjo w Radworju přećiwo tamnišemu knježkej zběžkarili
„Zrudna jutrońčka“ – artikl Katolskeho Posoła wo zběžku z lěta 1898.Serbski institutMłode jutry 2023 je tomu dokładnje 400 lět, zo zběhachu so w Radworju křižerjo. Wo tutym zběžku drje rěči tele dny wša katolska Hornja Łužica. Předewšěm pak w Radworju so wjesnjenjo intensiwnje z tutym dźělom wjesnych stawiznow zaběraja. Jedyn Radworčan je wosebje wěcywustojny we wšěch nastupanjach stawiznow swojeje wsy: Pětr Kliman, Radworski wjesny chronist. Za njeho je křižerski zběžk paradowy přikład, wšako mějachu Radworčenjo po jeho měnjenju přeco wojować, wšojedne hač wo wěrywuznaće abo wo šulu. Wot lěta 1575 do 1675 wojowachu woni z knježkami wo konfesionelnu přisłušnosć. Wšako chcychu knježkojo swojich poddanow wo tym přeswědčić k lutherskej wěrje přestupić. Tak so w Radworju hač do 1675 stajnje zaso ewangelscy a katolscy duchowni wotměnjachu, doniž na kóncu rozestajenja trajneho katolskeho měšnika njezasadźichu. Wosrjedź rozestajenja pak wotmě so wony křižerski zběžk:
Nałožkaj swěru hajili
Křižerjo a jutrowne spěwanje – wobě tradiciji hłownje na wsach pěstuja
Křižerske procesiony w katolskej Hornjej Łužicy, jutrowne spěwanje w ewangelskich kónčinach Hornjeje, srjedźneje a Delnjeje Łužicy – to su jutry w Serbach. Po wobmjezowanjach koronapandemije dla běchu lětuše jutry skónčnje zaso to, štož mnozy ludźo z tymle wulkim swjatkom zwjazuja.
Jutrowne spěwanja jutrońčku rano zahe běchu mjenje na jutrownych turistow wusměrjene a sćěhowachu skerje tradiciju. Porno tomu móžachu křižerjo wospjet wulki zajim domoródnych kaž tež zbliska a zdaloka přichwatanych na wědomje brać, kotřiž chcychu při najrjeńšim jutrownym wjedrje jedyn abo samo wjacore procesiony dožiwić.
Tradicije pěstuja hłownje na wsach, hdźež poprawom tež słušeja. Wšojedne hač je to w komunach zarjadniskeho zwjazka Při Klóšterskej wodźe, w Radworju, Čornym Chołmcu, Rownom, Slepom, Dešnje, Janšojcach, Wjerbnje abo Wuježku pod Čornobohom.
Znajemy serbske jutry,kaž je Serbja njeznaja
Lukáš Novosad a Kryštof Peršín wo našich jutrach z čěskeho wida
Na lońšej schadźowance staj čěskaj přećelej Serbow Lukáš Novosad a Kryštof Peršín publikum w Budyskej „Krónje“ ze swojim wosebitym a duchapołnym humorom fascinowałoj. Kaž staj serbowałoj – tak zabawnje a z niwowom – bě wobdźiwanja hódne.
Tójšto Čechow so kóžde lěto jutry – nimo nanuzowaneje přestawki za čas korona-pandemije – do Łužicy podawa. A tuž chcychmy rady wědźeć:
Kak swjeća jutry Češa? Čehodla jutry tak rady do Serbow jězdźa? Dožiwja Čech jutry w Serbach hinak hač Serbja sami? Adresat tutych prašenjow staj Lukáš Novosad a Kryštof Peršín, kotrajž słušataj k nawodam čěskeho towarstwa přećelow Serbow „Společnost přátel Lužice“. Nawjazujo na jeju wustup na schadźowance smy jeju prosyli, zo naše prašenja zhromadnje zwotmołwjataj. A to staj zmištrowałoj w dialogu, kotryž tule dokumentujemy.
Kryštof: Lukášo, mamoj nadawk, wo jutrach rěčeć. Tuž mi tola najprjedy praj: Hdźe ty jutry lětsa přežiwiš?
„Wulkotne dožiwjenje za cyłu swójbu“
Pola Posseltec we Wostrowcu je serbski farar Michał Brězan k tomu přinošował, zo syn z tradiciju prjedownikow pokročuje
Suknja, cylinder, trompeta a šumjel – to su wonkowne znamjenja, na kotrychž Posseltec nana Andreasa a syna Klemensa w lětušim procesionje wo dobry wusyw jutrowničku we Wostrowcu spóznaješ. Jutrowny nabožny nałožk je w swójbje hłuboko zakorjenjeny, tak kaž to tež z mnohich serbskich swójbow znajemy.
Wot lěta 2020 je Andreas Posselt zamołwity procesiona blisko Nysy. Čestny nadawk bu jemu dowěrjeny, dokelž měještaj předchadnikaj Johannes Bergmann a Klemens Deckwart – posledni pohonč klóštra Marijineho doła – jeho w tymle zastojnstwje za praweho muža. „Tak je to we Wostrowcu z wašnjom“, praji Andreas Posselt, kiž bě hakle jako 24lětny młody muž prěni raz w procesionje sobu jěchał. Tehdy, na spočatku 1980tych lět, njeje dosć wulkich cylindrow było. Tak dyrbješe so wón sćerpnić, prjedy hač tajki za njeho mějachu.
Zawjazk ze stawiznow
„Nimam nabožneho přeswědčenja“
Lóštna rozmołwa z kumštnej inteligencu – swětosławny ChatGPT prócuje so wo nałožowanje našeje maćeršćiny
Štóž do zrowastanjenja wěri, móže tež spytać, wo jutrach z ChatGPTom, najsławnišim nošerjom kumštneje inteligency, serbsce bjesadować. Přizjewju so w jeho domje , kotryž staj miliardar Elon Musk a koncern Microsoft „na dobro čłowjestwa“ wuhotowałoj, a łahodnje startuju: „Dobry wječor, naša rěč je hornjoserbšćina. Móžu z tobu w tutej rěči komunikować?“
Něšto sekundow pozdźišo chatbot wotmołwja: „Dobry wječor! Ja sym ChatGPT, kompjutrowa mašina, kótoraž je wučena za rěčowe rozmołwy. Rady sym tobu na pomoc. Chcěće-li se ze mnu po hornjoserbšćinje rozmołwować, tak skónfigurujće swoju klawiaturu na hornjoserbšćinu. Mohł bych-li něšto dale přez to pomoć?“ Nó haj, to klinči kaž naša maćeršćina po fuziji tak mjenowaneje wobchadneje ze spisownej rěču, na kotrejž profetka w Serbskim instituće dźěła.
„Wosebje bliska čuju so swojim prjedownikam w Bukečanskej ...
Rozmołwa z Betty Huf, předsydku towarstwa Wendish Heritage Society Australia
K jutram přijědźe skupina potomnikow Serbow z Awstralskeje na wjacednjowski wopyt do Serbow. Skupinu nawjedujetaj mandźelskaj Betty a Colin Huf z Tarringtona, bywšich Bukec, w zwjazkowym staće Victoria. Betty Huf je předsydka towarstwa Wendish Heritage Society Australia (Towarstwo serbskeho herbstwa w Awstralskej), jeje mandźelski je lutherski farar. Do wopyta je so Trudla Malinkowa hłownu organizatorku za zaměrom wuprawy a za serbskim dźěłom w Awstralskej prašała.
Jutry přebywaće ze skupinu awstralskich krajanow we Łužicy. Čehodla sće sej runje jutry za swój wopyt wupytali?
B. Huf: Z mandźelskim Colinom organizowachmoj jězbu za bliskich přiwuznych, zo bychmoj jim pokazałoj, zwotkel jich prjedownicy pochadźachu. Mamy w skupinje dweju wowčerjow, za kotrejuž hodźi so nětčiši počas najlěpje zjednoćić z dźěłom na farmje. Nimo toho pěstuja we Łužicy serbske jutrowne nałožki, kiž su w Awstralskej njeznate a kotrež chcemy rady widźeć.
Stare murje a nowy duch
Torož na kromje Radworskeje nawsy po ponowjenju zaso wožiwjena
Hnydom zwoprědka prajene: Štóž so nadźija, w Radworskej „toroži“ na nawsy – kotrejž Radworčenjo hač do dźensnišeho „Tor(bogen)haus“ praja – hišće atmosferu stareho časa dožiwić móc, budźe přesłapjeny. Jenož na přizemju stareho twarjenja z lěta 1687 wony duch hišće knježi: z mócnymi šěrokimi murjemi, wjelbowanym wjerchom a starym centralnym wohnišćom z klinkerowymi cyhelemi, połnymi sazow tehdyšeho časa.
W rjedźe historiskich twarjenjow w Radworju zaběra torož wosebite městno. Wona bě pječa prěnje kamjentne twarjenje we wsy scyła, słušeše do hrodoweho twarskeho kompleksa a měješe swój čas wrota, wo kotrychž zbytki drjewjanych hrjadow na woběmaj bokomaj wobłuka hišće dźensa swědča. We wulkej pincy pod torožu bě pječa piwarnja knježeho dwora. Dom sam słužeše w prěnim rjedźe jako skład. Tole dopokazuja historiske fota z časa do Druheje swětoweje wójny. Na nich widźiš jasne škałby, kotrež słužachu přewětrjenju twarjenja. Wokna hornjeho poschoda běchu hakle po wójnje zatwarili.
Zhotowjeja 75 družin jejkoweho likera
Złokomorowska manufaktura z Jürgenom Drewsom a Antoniju z Tirola za „wótry žołty“ z łužiskeje jězoriny wabiła
Blešu po bleši wonaj starosćiwje zapakujetaj. A pjelnjenska mašina njemjelči, njepřestawajcy ćeče z njeje jejkowy liker. „Rady tu dźěłam. Dźěło je wotměnjawe. Kóždy je we wšelakich wobłukach zasadźomny. To saha wot produkcije přez wotpjelnjenje a zapakowanje hač k předani we wobchodźe a wšelakim nadawkam w běrowje.“ To powěda Yvonne Hanf, mjeztym štyri lěta sobudźěłaćerka w Złokomorowskej manufakturje „Wótry žołty“. Runje wona ze swojim kolegu Stefanom Kühnom twory zapakuje. Wobaj słušataj k wosom přistajenym, kotřiž w zawodźe, wot lěta 2010 wobstejacym, dźěłaja.
„Tradicionalnje zhotowjamy jejkowy liker w ručnym dźěle po swójbnym recepće, štož dale naš zakład wostawa“, wujasnja Heiko Tänzer. Wón a Danilo Trasper manufakturu nawjedujetaj a staj jednaćelej. „To jónkrótne na našim likeru stej wosebita maznosć a wulka mnohotnosć družin. W zašłych 13 lětach smy něhdźe 75 družin likera kreěrowali a zhotowili. Dźesać do dwanaće družin mamy stajnje w poskitku.“
