Hitlerska Němska Čěskosłowaksku wobsadźiła
Dźensa před 80 lětami wobsadźi němske wójsko na přikaz Adolfa Hitlera litawske přibrjóžne město Klaipėda (němsce Memel) a wokolny bywši memelski kraj hač do Kuršćanskeho zaliwa. Po Prěnjej swětowej wójnje dyrbješe Němska 1919 tutón wuchodny teritorij Narańšeje Pruskeje Litawskej wotstupić. Litawske knježerstwo njeje so po 22. měrcu 1939 wobsadźenju bywšeje Memelskeje wobarało. Jeje okupacija bě poslednja bjezbojowa do nadpada na Pólsku 1. septembra 1939, po kotrymž wudyri Druha swětowa wójna.
Krawne boje wo dalewjedźenje nowemberskeje rewolucije w Němskej
Nowemberska rewolucija před sto lětami bě drje kejžora Wylema II. z kraja wu- hnała a Prěnju swětowu wójnu skónčiła. Radam wojakow a dźěłaćerjow pak so njeporadźi, po cyłej Němskej móc přewzać a jasny puć do přichoda stata zawěsćić. Nowy reichski kancler a předsyda SPD Friedrich Ebert je samo swojeho stronskeho naměstnika Philippa Scheidemanna kritizował, zo bě 9. nowembra 1918 samowólnje republiku wuwołał. Ebert chcyše najprjedy wólby přewjesć a po tym měješe so wo přichodźe kraja rozsudźić. 10. nowembra 1918 wutworichu šěsćčłonsku Radu ludowych społnomócnjenych. Třo čłonojo přisłušachu SPD-wjetšinje (MSPD) z Ebertom a třo dalši bóle lěwicarskej stronje njewotwisnych socialdemokratow (USPD) z Hugom Haasu na čole.
Serbski narodny wuběrk w Budyšinje załožili
Tež my Serbja móžemy tele dny na wažnu 100. róčnicu spominać, na wutworjenje Serbskeho narodneho wuběrka 13. nowembera 1918 w Budyšinje. W minjenych dnjach smy w Němskej na wjacore stote róčnicy dopominali, kaž zańdźeny pjatk na dobyće Nowemberskeje rewolucije a na kónc Prěnjeje swětoweje wójny z podpisanjom přiměra. Wšitke tute podawki w nowembru 1918 tworjachu sobu zakład za to, zo móžachu Arnošt Bart-Brězynčanski a dalši narodowcy spytać, historiski přewrót na dobro našeho serbskeho ludu wužiwać.
Pogromy w kristalowej nocy
W nocy na 10. nowember a slědowacy dźeń před 80 lětami dóńdźe w nacistiskej Němskej k złóstniskim nadpadam na Židow, kotrež buchu jako kristalowa nóc do stawiznow fašistiskeho terora zapisane. Wukrajne židowske swójby dyrbjachu 1938 Němsku wopušić, kaž Grynszpanecy do Pólskeje. Jich 17lětny syn Herschel chcyše so wjećić a zatřěli 7. nowembra 1938 němskeho diplomata Ernsta von Ratha w Parisu. Nacije podawk hnydom znjewužiwachu a organizowachu w nocy wot 9. na 10. nowember 1938 „rozhorjenosć němskeho ludu“. Židowske synagogi a wobchody buchu wurubjene a zapalene, Židow wuhnachu z domow na hasy, hdźež jich krjudowachu a wohańbichu. We wjace hač 60 městach a wsach Sakskeje nacije a dalši ludźo surowje přećiwo Židam zachadźachu. Budyscy SA-mužojo pod nawodom Arthura Domschki rozbichu 10. nowembra 1938 rano na Bohatej a w kupnicy na róžku Kamjentneje/Serbske hrjebje (nětko hotel) wokna židowskich wobchodow. Hodźinu po tym honjachu něhdźe 50 Budyskich Židow, jich wusměšujo a hanjejo, hodźiny po měsće. Domschke bu za to 1949 k jastwu zasudźeny. Tež z Rosenthalec fabrikantnej swójbu we Wjelećinje tak wobchadźachu.
Němscy namórnicy w Kielu so pozběhnyli
Nazymu 1918 bližeše so kónc Prěnjeje swětoweje wójny. Kejžorska Němska bě w tym lěće něhdźe 700 000 wojakow zhubiła. Mjez padnjenymi běchu tež Serbja. Armeje zwjazkarstwa Entente mějachu 210 diwizijow, Němska chětro wosłabjene a materielnje špatnje wuhotowane 207 diwizijow. 8. awgusta 1918 zahajichu armeje Ententy sto dnjow trajacu wulkoofensiwu na zapadźe, z kotrejž stejnišća němskeho wójska přewinychu. Hižo prěni dźeń nadběha Jendźelčanow na sewjerofrancoski Amiens přełamachu dźesatki jich tankow němsku frontu, na kotruž njepřećeljo ze stami kanonow třělachu, po tym z lětadłow bomby mjetachu. 20 000 němskich wojakow tón dźeń padny. Ofensiwa wojakow Ententy zaměrnje postupowaše, jich tanki zadobywachu so dale a hłubšo do němskich stejnišćow. Wojacy kejžorskim generalam přiwołachu, zo chcedźa měr a zo jich zabija, zetkaja-li jich sami.
Čěskosłowaksku w Mnichowje přeradźili
Wot 1. oktobra 1938 překročichu jednotki Wehrmachty němsko-čěskosłowaksku statnu hranicu, mjez druhim w Hornjej Łužicy pola Załomja, Habrachćic, Neugersdorfa, Wodowych Hendrichec a Žitawy. Hižo měsacy běchu němscy wojacy njedaloko lětstotki wobstejaceje mjezy w lěsach a w domach namjeznych wsow na tutón wokomik čakali. Hač do 10. oktobra wobsadźichu woni bjez bojow 41 100 kwadratnych kilometrow wulke, tak mjenowane sudetskoněmske namjezne kónčiny Čěskosłowakskeje republiki (ČSR), w kotrychž bydleše tehdy wjace hač pjeć milionow staćanow susodneho kraja. Něhdźe milion z nich běchu Češa abo Słowacy, wostatni Sudetscy Němcy a Madźarojo. Wjetšina Sudetskich Němcow hitlerske wójsko zahoriće witaše. Předewšěm w tych kónčinach bydlacy Češa buchu w slědowacych měsacach ze swojeje domizny wuhnaći.
Tanki „Praske nalěćo“ podusyli (2)
21. awgusta dopołdnja knježeše wulka nerwoznosć w redakciji Noweje doby, dokelž njemějachmy jako jeničcy ani rjadku dołheje powěsće TASS na blidźe. Tydźenje do toho bě mjenujcy direktor LND lutowanja dla, přećiwo protestej šefredaktora Maksa Pilopa přikazał, zo ma wrotar LND swoju słužbu hižo w 20 hodź. skónčić a dalokopisak hasnyć, kotryž powěsće posrědkowaše. Nowa doba dyrbješe sej nětko znowa powěsć agentury skazać a ju zeserbšćić. Hakle nazajtra móžachu abonenća potom nimale cyłostronsku powěsć wo zaćahu wójska do ČSSR čitać.
Tanki „Praske nalěćo“ podusyli (1)
21. awgusta 1968 wobsadźichu armeje Sowjetskeho zwjazka, Pólskeje, Madźar- skeje a Bołharskeje Čěskosłowaksku a podusychu z wojerskej mocu „Praske nalěćo“ reformerow wokoło woblubowaneho šefa komunistiskeje strony KSČ Alexandera Dubčeka. Hižo měsacy běchu wojacy krajow Waršawskeho pakta, tež Narodneje ludoweje armeje, w lěsach na mjezy k ČSSR přebywali. W juliju a awgusće 1968 wotměchu so zeńdźenja nawodnistwow komunistiskich stron Sowjetskeho zwjazka, Pólskeje, NDR, Madźarskeje a Bołharskeje z načolnikami KSČ w Bratislavje kaž tež mjez KSSZ a KSČ w Čiernej nad Tisou a hišće 12. awgusta mjez KSČ a SED w Karlovych Varach. Z mjeztym přistupnych dokumentow z archiwow zhonimy, zo je generalny sekretar Leonid I. Brježnjew dołho spytał konflikty z reformerami KSČ politisce rozrisać, dokelž boješe so mjezynarodneho protesta při wojerskim zakročenju. Přiwšěm rozsudźi so za wojersku akciju.
Aliěrowane wójsko přizemiło
Jako bě Sowjetska armeja před 75 lětami hobersku bitwu w Kuršćanskim wobkruhu dobyła, změni so tež w južnej Europje wójnske połoženje na dobro antihitlerskeje koalicije. Nalěto 1943 běštej ameriske a jendźelske wójsko w sewjernej Africe tam wojowacych wosom italskich diwizijow kaž tež štyri němske diwizije Afriskeho korpsa generalneho pólneho maršala Ericha Rommela pobiłoj. Jendźelčenjo běchu pod komandom pólneho maršala Bernarda Lawa Montgomeryja kónc lěta 1942 planowanemu dobyću Egyptowskeje zadźěwali a spočatk 1943 w Libyskej fašistiske nadběhi rozbili.
Před 75 lětami „Citadela“ pola Kurska rozbita
Lěto 1943 sta so z rozsudnym přewrótom w Druhej swětowej wójnje. 2. februara bě zbytk wójnskeho kotoła pola Stalingrada kapitulował, a Sowjetska armeja bě hobersku bitwu nad Wolgu dobyła. Wot 19. nowembra 1942 hač do 2. februara 1943 běchu sowjetske fronty na 330 000 wojakow sylnu 6. němsku armeju pod komandom generalneho pólneho maršala Friedricha Paulusa wobkružili a 22 diwizijow zničili. 91 000 němskich wojakow poda so do wójnskeje jatby. Nimo němskeho wójska porazychu tež jeho zwjazkarjow – 8. italsku, 2. madźarsku kaž tež 3. a 4. rumunsku armeju – w bitwje nad Wolgu. Fašistiske wójsko zhubi w tutym njesměrnym wojowanju dohromady 800 000 wojakow, 2 000 lětadłow, 2 000 tankow a 10 000 kanonow.
Po dobyću nad Stalingradom wuswobodźi Sowjetske wójsko 8. februara Kursk a 14. februara 1943 Rostow nad Donom, postupowaše na juhu kraja 700 kilometrow na zapad a bě poł miliona kwadratnych kilometrow wróćo zdobyła. Srjedź lěta 1943 słužeše 35 procentow Němcow we Wehrmachće. Sowjetsko-němska fronta ćehnješe so wot Finskeje a Leningrada 3 000 kilometrow hač k Čornemu morju.
