Němscy namórnicy w Kielu so pozběhnyli
Nazymu 1918 bližeše so kónc Prěnjeje swětoweje wójny. Kejžorska Němska bě w tym lěće něhdźe 700 000 wojakow zhubiła. Mjez padnjenymi běchu tež Serbja. Armeje zwjazkarstwa Entente mějachu 210 diwizijow, Němska chětro wosłabjene a materielnje špatnje wuhotowane 207 diwizijow. 8. awgusta 1918 zahajichu armeje Ententy sto dnjow trajacu wulkoofensiwu na zapadźe, z kotrejž stejnišća němskeho wójska přewinychu. Hižo prěni dźeń nadběha Jendźelčanow na sewjerofrancoski Amiens přełamachu dźesatki jich tankow němsku frontu, na kotruž njepřećeljo ze stami kanonow třělachu, po tym z lětadłow bomby mjetachu. 20 000 němskich wojakow tón dźeń padny. Ofensiwa wojakow Ententy zaměrnje postupowaše, jich tanki zadobywachu so dale a hłubšo do němskich stejnišćow. Wojacy kejžorskim generalam přiwołachu, zo chcedźa měr a zo jich zabija, zetkaja-li jich sami.
Čěskosłowaksku w Mnichowje přeradźili
Wot 1. oktobra 1938 překročichu jednotki Wehrmachty němsko-čěskosłowaksku statnu hranicu, mjez druhim w Hornjej Łužicy pola Załomja, Habrachćic, Neugersdorfa, Wodowych Hendrichec a Žitawy. Hižo měsacy běchu němscy wojacy njedaloko lětstotki wobstejaceje mjezy w lěsach a w domach namjeznych wsow na tutón wokomik čakali. Hač do 10. oktobra wobsadźichu woni bjez bojow 41 100 kwadratnych kilometrow wulke, tak mjenowane sudetskoněmske namjezne kónčiny Čěskosłowakskeje republiki (ČSR), w kotrychž bydleše tehdy wjace hač pjeć milionow staćanow susodneho kraja. Něhdźe milion z nich běchu Češa abo Słowacy, wostatni Sudetscy Němcy a Madźarojo. Wjetšina Sudetskich Němcow hitlerske wójsko zahoriće witaše. Předewšěm w tych kónčinach bydlacy Češa buchu w slědowacych měsacach ze swojeje domizny wuhnaći.
Tanki „Praske nalěćo“ podusyli (2)
21. awgusta dopołdnja knježeše wulka nerwoznosć w redakciji Noweje doby, dokelž njemějachmy jako jeničcy ani rjadku dołheje powěsće TASS na blidźe. Tydźenje do toho bě mjenujcy direktor LND lutowanja dla, přećiwo protestej šefredaktora Maksa Pilopa přikazał, zo ma wrotar LND swoju słužbu hižo w 20 hodź. skónčić a dalokopisak hasnyć, kotryž powěsće posrědkowaše. Nowa doba dyrbješe sej nětko znowa powěsć agentury skazać a ju zeserbšćić. Hakle nazajtra móžachu abonenća potom nimale cyłostronsku powěsć wo zaćahu wójska do ČSSR čitać.
Tanki „Praske nalěćo“ podusyli (1)
21. awgusta 1968 wobsadźichu armeje Sowjetskeho zwjazka, Pólskeje, Madźar- skeje a Bołharskeje Čěskosłowaksku a podusychu z wojerskej mocu „Praske nalěćo“ reformerow wokoło woblubowaneho šefa komunistiskeje strony KSČ Alexandera Dubčeka. Hižo měsacy běchu wojacy krajow Waršawskeho pakta, tež Narodneje ludoweje armeje, w lěsach na mjezy k ČSSR přebywali. W juliju a awgusće 1968 wotměchu so zeńdźenja nawodnistwow komunistiskich stron Sowjetskeho zwjazka, Pólskeje, NDR, Madźarskeje a Bołharskeje z načolnikami KSČ w Bratislavje kaž tež mjez KSSZ a KSČ w Čiernej nad Tisou a hišće 12. awgusta mjez KSČ a SED w Karlovych Varach. Z mjeztym přistupnych dokumentow z archiwow zhonimy, zo je generalny sekretar Leonid I. Brježnjew dołho spytał konflikty z reformerami KSČ politisce rozrisać, dokelž boješe so mjezynarodneho protesta při wojerskim zakročenju. Přiwšěm rozsudźi so za wojersku akciju.
Aliěrowane wójsko přizemiło
Jako bě Sowjetska armeja před 75 lětami hobersku bitwu w Kuršćanskim wobkruhu dobyła, změni so tež w južnej Europje wójnske połoženje na dobro antihitlerskeje koalicije. Nalěto 1943 běštej ameriske a jendźelske wójsko w sewjernej Africe tam wojowacych wosom italskich diwizijow kaž tež štyri němske diwizije Afriskeho korpsa generalneho pólneho maršala Ericha Rommela pobiłoj. Jendźelčenjo běchu pod komandom pólneho maršala Bernarda Lawa Montgomeryja kónc lěta 1942 planowanemu dobyću Egyptowskeje zadźěwali a spočatk 1943 w Libyskej fašistiske nadběhi rozbili.
Před 75 lětami „Citadela“ pola Kurska rozbita
Lěto 1943 sta so z rozsudnym přewrótom w Druhej swětowej wójnje. 2. februara bě zbytk wójnskeho kotoła pola Stalingrada kapitulował, a Sowjetska armeja bě hobersku bitwu nad Wolgu dobyła. Wot 19. nowembra 1942 hač do 2. februara 1943 běchu sowjetske fronty na 330 000 wojakow sylnu 6. němsku armeju pod komandom generalneho pólneho maršala Friedricha Paulusa wobkružili a 22 diwizijow zničili. 91 000 němskich wojakow poda so do wójnskeje jatby. Nimo němskeho wójska porazychu tež jeho zwjazkarjow – 8. italsku, 2. madźarsku kaž tež 3. a 4. rumunsku armeju – w bitwje nad Wolgu. Fašistiske wójsko zhubi w tutym njesměrnym wojowanju dohromady 800 000 wojakow, 2 000 lětadłow, 2 000 tankow a 10 000 kanonow.
Po dobyću nad Stalingradom wuswobodźi Sowjetske wójsko 8. februara Kursk a 14. februara 1943 Rostow nad Donom, postupowaše na juhu kraja 700 kilometrow na zapad a bě poł miliona kwadratnych kilometrow wróćo zdobyła. Srjedź lěta 1943 słužeše 35 procentow Němcow we Wehrmachće. Sowjetsko-němska fronta ćehnješe so wot Finskeje a Leningrada 3 000 kilometrow hač k Čornemu morju.
Z Budissina hamtski Bautzen so stał
3. junija před 150 lětami wuda sakskokralowske ministerstwo nutřkowneho postajenje, zo njeměło město nad Sprjewju kaž lětstotki do toho němsce Budissin, ale wotnětka hamtsce Bautzen rěkać. Komentar k ministerialnemu wukazej z Drježdźan tak wopodstatnja, zo „změna mjena města wotpowěduje žadanjam wikowarjow a přemysłownikow, přetož woni sej hamtske wužiwanje mjena Bautzen žadaja. Te bě so hižo dlěši čas nimo oficialneho pomjenowanja Budissin wužiwało.“ Wot ministra von Nostitza Wallwitza podpisany wukaz bu hakle 9. junija w Budyskej němskej wokrjesnej nowinje wozjewjeny.“ Wot toho dnja njerěkaše nowina hižo Budissiner Nachrichten, ale Bautzener Nachrichten.
Praski zběžk spočatk Třicećilětneje wójny był
Na Praskich Hradčanach dóńdźe 23. meje 1618 k podawkej, kotryž bě spočatk Třicećilětneje wójny. Čěske stawy, předewšěm protestantiscy zemjenjo, wobarachu so krutym naprawym kejžora Matthiasa, kiž chcyše jich wot kejžora Rudolfa II. lěta 1609 spožčene priwilegije za škit ewangelskeje wěry wotstronić a ludnosć kraja k nawrótej ke katolskej wěrje nuzować. Hospodarstwo zemjanow bě so zesłabiło, a Němcy jich ze zastojnstwow wutłóčichu. Čěscy byrgarjo pak stonachu wysokich dawkow dla, a burja žadachu sej wuswojenje z robotow. Rozhorjeni čěscy zemjenjo zhromadźichu so tuž 23. meje 1618 před kencliju na Praskim hrodźe a ćisnychu kejžorskeho naměstnika Jaroslawa von Martineca, hrabju Wilhelma von Slavatu a tajneho pisarja Philippa Fabriciusa ze 17 metrow wysokim woknom. Podobne bě so hižo 200 lět do toho w radnicy stało, jako běchu přiwisnicy Jana Husa pod nawodom Jana Želivskeho 30. septembra 1419 němskich radźićelow z woknom ćisnyli, štož bě spočatk wojowanja husitow. Druhe Praske z-woknom-ćisnjenje 1618 je tak Třicećilětnu wójnu zawiniło.
Festiwal w Budyšinje „sinfonija radosće“ był
II. festiwal serbskeje kultury wot 18. hač do 26. meje 1968 je něhdźe 90 000 hosći w Budyšinje dožiwiło. Wón bě 20. róčnicy schwalenja sakskeho serbskeho zakonja wěnowany. Festiwal sławjachu jako „Sinfoniju radosće“. 130 kulturnych ćělesow z wjace hač 3 200 akterami, mjez nimi 2 400 serbskich lajskich wuměłcow, wuhotowa 80 programow. Chóry Meja, Lipa a Budyšin zanjesechu Zejlerjowy/Kocorowy oratorij „Serbski kwas“, hudźbnje přewodźany wot Lipšćanskeho rozhłosoweho orchestra pod dirigatom Jana Bulanka.
Hornja Łužica do dweju wokrjesow dźělena
Lětstotki přisłušeše Hornja Łužica čěskemu kralestwu, něhdźe sto lět pak tež braniborskemu markhrabinstwu. Lěta 1231 wuda so sotra Beatrix čěskeho krala Otokářa II. na markhrabju Otta III., kiž zhromadnje z bratrom Johannom I. z rodu Askaněrow nad Braniborskej knježeše. Dokelž njemóžeše čěski kral swojej sotře wěno wupłaćíć, přirjadowa so hač do lěta 1253 Hornja Łužica Braniborskej. W kraju knježeše tehdy pokoj, hospodarstwo bujnje rozrostowaše a města so wobohaćachu. Otto III. a Johann I. wobzamknyštaj, zo ma so po jeju smjerći Hornja Łužica mjez jeju synami rozdźělić.
W dnja 1. meje 1268 w Plauenje wustajenym wopismje so dźělenje do wokrjesow Budyšin (Budissin) a Zhorjelc postaji. Hranica mjez wokrjesomaj bě rěka Lubata wot jeje žórła hač tam, hdźež so wona do Sprjewje wuliwa. Wottam wjedźeše hranica runu smuhu, trochu zapadnje nětčišeje dalnodróhi 156, dale hač do Mužakowa nad Nysu. Před Mužakowom bě cyrkwinska wjes Jabłońc jako hranica naspomnjena. Kaž Wojerecy a Njeswačidło bu Jabłońc w dźělenskim wopismje prěni króć naspomnjeny.
