Maćica Serbska wopomina dźensa 75. po­smjertniny swojeje čłonki, kotraž je serbske narodne hibanje wědomje sćěhowała. Žana biografija wo Mari Grólmusec njehódnoći dotal jeje nahlady wo samostatny serbski stat, kajkež je swojemu dźenikej dowěriła: „Wumolowach sej jónu hranične zawěry, jónu zakaz wupućowanja, přemyslowach wo naležnosćach waluty w nowym staće, wo přesydlenskim prawje zastojnikow atd., widźach před sobu opciju. A čim wjace rozmyslowach, ćim hrózbniša a hórša so mi wěc zdaše. Wěsty čas mějach serbski stat za hotowy fakt, a moja jenička nadźija bě, zo budźe móžnosć, wostać němska staćanka reicha a móc bydlić we Łužicy.“

W lěće 1922 bě Marja Grólmusec při­stupiła serbskemu wědomostnemu to­war­stwu, je tak stupiła do stopow swojeho nana­ a wuznała swoju zwjazanosć ze serbstwom. Samo z chłostarnje Waldheim wona na Radwor spominajo pisaše: „A štwór­ty dźeń jutrow chcych do Budyšina.“ To bě přeco termin lětneje hłowneje zhroma­dźi­zny Maćicy Serbskeje. Dźenik Marje Grólmusec z lěta 1919 do 1921, kotryž bu 1975 znaty, chowaja w Serbskim kulturnym archiwje w Budyšinje. Marka Cyžowa

2. žnjenca 1769 bě we Wojerecach struchły podawk: Na torhošću města wotprawi kat z mječom 19lětnu Hańžu Hernaštec. Čehodla bě sudnistwo z Rachlowa pochadźacu holcu k smjerći zasudźiło? Hižo w starobje jědnaće lět dyrbješe wona jako kruwarka na knježi dwór do Wulkich Ždźarow hić. Tam je njesmilnje roboćiła. Maličkosćow dla ju často pochłostachu, nuzowachu ju samo ze skotom w chlěwje spać. Jako ju knježk 30. žnjenca 1768 wumo­cować spyta, so Hańža wobaraše a ze zadwělowanja z latarnju knježu wowčernju zapali. Smjerći by so hišće­ wuwi­nyć móhła, by-li so na syna knježka wudała. To pak wona raznje wotpokaza. Tak dźěše jako čestna njewjesta zdra­sćena k wotprawnišću.

Pawoł Kmjeć z Chrósćic, znaty awtor nabožnych a historiskich hrow, wuži wosud Hańže Hernaštec a spisa dramu z jeje mjenom. Wjesna dźiwadłowa skupina hru 21. jutrow­nika 1960 w Kulowje prěni raz předstaji. Dalše wustupy z přemóžacym wuspěchom běchu na dalšich wosom městnach w Serbach a samo dwójce w Słowakskej. Hłownu rólu Hańže Her­na­štec bě Hilža Kochec (pozdźišo Šołćina) z Noweje Wjeski hrała. Mikławš Krawc

26. julija 1919 wuńdźe jako přiłoha Serbskich­ Nowin prěnje čisło Serbski student­. Mjenowaše so „organ zwjazka a schadźowanki serbskich studentow“. Wo časopisu dr. Měrćin Völkel 1984 pisaše, zo „měješe swój nadawk mjez schadźowankami“. Wšako bě jeničke ideo­logiske wjaza­dło, jeničke informaciske łopjeno mjez studentskimi a šulerskimi towarstwami. Prěni redaktor bě Franc Šołta. Po nim wu­zwolichu na schadźowankach za redaktorow resp. sekretarow Marju Kubašec, Měrćina Nowaka­Njechorń­skeho, Jurja­ Wuješa, Pawoła Wowčerka, Maksa Rječku, Pawoła Nowotneho, Antona­ Naw­ku nimo dalšich – wšitcy mjenowani stachu so po tym w Serbach znate­ wosobiny na literarnym a wě­do­mo­stnym polu. Po přewzaću mocy­ přez nacijow 1933 so situacija tež za ča­sopis zhórši. Poslednje čisło wuńdźe 24. septembra 1936. Pesimistiskim nahladam nastupajo přichod našeho ludu znapře­ćiwi Anton Nawka w mejskim wu­da­ću 1934 tute słowa: „Jelizo přesta­njemy wěrić do dalšeho rozwića našeje kultury, našeje rěče ..., z tym wokomikom je naš narod wumrěł.“

Mikławš Krawc