Lětsa w decembru spominamy na 250ćiny jednoho z najwažnišich zastupjerjow tak mjenowaneje Wienskeje klasiki, wuznamneho hudźbnika Ludwiga van Beethovena. Jeho tworjenje měješe wusahowacy wliw na dźěło pozdźišich generacijow komponistow a docyła na stawizny europskeje hudźby po nim. To płaći powšitkownje na te abo tamne wašnje tež za wuwiće wjacorych serbskich komponistow zašłosće a přitomnosće, kotřiž su so rozdźělnje intensiwnje z fenomenom Beethoven rozestajeli.
W tutej kolumnje powědaja štyrjo redakciji SN znaći mjezynarodni awtorojo, wotměnjacy so pod pseudonymom „prof. Wink“, jónu wob měsac wo swojich nazhonjenjach a dožiwjenjach we wobłuku zetkanja kulturow, identitow, rěčow a narodnych mjeńšin.
Jako bě prof. Wink dźěćo, a tomu hišće tak dołho njeje – wosebje z wida wěčnosće –, je so wón hód jara bojał. Wězo so na nje wjeseleše. Wězo na dary mysleše, na hodowny štom, na dźěda a wowku, na ćety a kuzenkow, kotrychž zetka. To so jemu spodobaše. Zdobom pak měješe strach. Strach, kotryž bě bohužel cyle woprawnjeny.
Dźiwadźelnica Majka Kowarjec je 28. nowembra 75. narodniny swjećiła. Dale aktiwna hrajerka słuša k najprofilowanišim wuměłčam minjenych lětdźesatkow, a to nic jenož na jewišću, ale tež na tójšto dalšich polach.
Talent je snano najwažniša kajkosć, kotruž na jewišću na kóždy pad trjebaš. Zabyć pak njesměli, zo je dźiwadźelenje stajnje tež rjemjesło. A k tomu bjezdwěla słuša, wuběrnu artikulaciju sej přiswojić. Majku Kowarjec přeco rozumiš, hač wona rjeji abo šepta, hač w emocionalnym wokomiku abo w najwjetšej euforiji, hač w serbšćinje abo w němčinje. A jeli jej tola raz słowo na jazyku wjaznje, dosaha často mała gesta, zo by přihladowar spóznał, što runje mysli.
Štóž chce w Němskej na hońtwu hić, dyrbi najprjedy raz dowolnosć za to złožić. Tak chcedźa zawěsćić, zo jenož derje wukubłani ludźo tele wosebite rjemjesło wukonjeja. Puć k požadanej dowolnosći njeje cyle jednory – tohodla wopisuja w ludnosći wukubłanje na hajnika-hońtwjerja tež jako „hońtwjersku“ abo „zelenu maturu“. Přichodne hajniče a přichodni hajnicy dźě maja so z wobšěrnymi teoretiskimi a praktiskimi zakładami zeznajomjeć. Při tym dźe mjez druhim tež wo temy, kaž su to tradicionalne wašnja, wěda wo brónjach, družiny dźiwiny, wobchadźenje z hońtwjerskim psom kaž tohorunja njeličomne zakonske zakłady.
W kónčnym pruwowanju dyrbja aspiranća na hońtwjersku dowolnosć swoje zamóžnosće w teoretiskim a ertnym dźělu kaž tež z třělenskim testom dopokazać. Rjemjesło hońtwjerjenja budźi mjez ludźimi dźeń a wjetši zajim, dokelž so mnozy, předewšěm žony, wot masoweho plahowanja skotu wotwobroćeja a chcedźa radšo cyle dokładnje wědźeć, kajke mjaso to skónčnje na swojim talerju maja.
Pohladnicy powědaja wo dawnych časach, swědča wo podawkach a ludźoch. Benedikt Cyž wotkrywa nam swět, na kotryž smy w minjenych lětach nimale pozabyli.
W lěće 1887 natwari August Eiselt zwonka Lejna, na kromje tehdomnišeje Kamjensko-Budyskeje wokrjesneje hranicy cyhelnicu, kotraž bu 1993 zawrjena. Na nju dopominaja dźensa hišće pomjenowanje busoweho zastanišća a wysokej wuhenjej na ležownosći Handrikec zawoda za twarske maćizny při statnej dróze S 100 w Lejnje.
Lěta 1889 natwari wićežny bur Hanske znutřka wsy dalšu cyhelnicu z modernej rynkowej pjecu (Ringofen) na swojej ležownosći krótko před Lejnjanskej korčmu. Jan Hanske běše serbski ewangelski ratar a wuwučeny kowar z Brězyny (Brösa) pola Hućiny. Wón woženi so 1882 ze serbskej wudowu Hanu König, rodźenej Zieschangec, do Lejna. Kónc lěta 1890 předachu Hanskecy cyhelnicu němskemu architektej Friedrichej Seifertej za 95 000 hriwnow a wobhospodarjachu jenož hišće swoje wićežne kubło napřećo korčmje.
Wjes Klěšnik (Wolkenberg) bu 1991 wudobywanja wuhla w brunicowej jamje Wjelcej-juh dla wotbagrowana. Něhdźe 170 wobydlerjow dyrbješe swoju domiznu wopušćić. Mjeztym je kónčina rekultiwowana a tam wutworjena winica po zhubjenej wsy Klěšnik pomjenowana.
Sylvia a Roland Pietzker tajku rekultiwowanu kónčinu hišće nihdźe widźałoj njejstaj. Dimensija pohórnistwoweje krajiny je njepředstajomna. Zo na tajkej suchej pódźe wino rosće ...“, so kolesowarjej z Berlina dźiwataj, zastawši před winicu Klěšnik. W lěće 1991 steješe tam hišće wjes, 172 wobydlerjow přesydli so tehdy do susodnych wsow, ale tež do Grodka a Choćebuza. Stara cyrkej z 15. lětstotka so tehdy tohorunja zhubi.
„Znowazjednoćenje Němskeje – són a woprawdźitosć“ rěka kapsna kniha z pjera Waltera Leonharda. Rodźeny Durinčan je 40 lět we Wětrowskej šamotowni dźěłał. Serbske Nowiny wozjewjeja jeho trochu wudospołnjene, wot Arnda Zoby a Friedharda Krawca z přećelnej dowolnosću nakładnistwa DeBehr zeserbšćene dopomnjenki.
5. Nadawki a móžnosće k pře- winjenju wopačnych wuwićow
5.1 Přistup k demokratiji: Próca wo demokratiju złožuje so na starych Grjekow. Wjace hač 2 000 lět nazhonjenjow z demokratiju ma so znowa přeslědźić ze zaměrom, zo so wšitcy čłonojo towaršnosće na procesu namakanja a rozsudźenja wobdźěleja. Wólbne wobdźělenje pjećdźesat procentow wólbokmanych runa so wozjewjenju bankrota kóždeho zjawneho cyłka. Fakt, zo maja wšitcy njewolerjo hromadźe wjace tworićelskeho potenciala hač wulka koalicija, je prosće njeznjesliwy.
5.2 Swoboda, jenakosć a bratrowstwo: To su zakładne politiske zaměry wot časa francoskeje rewolucije.
Nam wšěm je hodowna pycha znamjo nadźije. Smy kolažu ze wšelkich serbskich a dwurěčnych wsow a městow zestajeli. Wothorjeka nalěwo hač dele naprawo su widźeć: hwězda na Chróšćanskej nawsy, boži narodk w Radworju, Brětnjanska pyramida, napodobnjeny sob (Rentier) z přirodnych materialijow w Šunowje, rjenje wudebjene wokno z rumpodichom w Pančicach-Kukowje, boži narodk před Wóslinčanskej šulu, detail Salowskeje pyramidy, wulki adwentny wěnc w Koćinje, hodownje wupyšene Jasčanske wotpočnišćo, adwentny napohlad na Njeswačansku cyrkej a boži narodk před Wojerowskej dźěćacej młodźinskej farmu. Přejemy wšěm žohnowany 3. adwent! SN
Fota: SN/Hanka Šěnec (3), Feliks Haza (3), Gernot Menzel (4) a Marian Wjeńka (1)
Adwent je wosebity čas, na kotryž so kóžde lěto wjeselimy. Z adwentom zwjazujemy tójšto nałožkow, kotrež po starej tradiciji hajimy. Kruće zwjazany z dohodownym časom je adwentny wěnc. Tajki wěnc njewuhladamy jenož w bydlenjach, pěstowarnjach a šulach, ale tež w běrowach, zawodach, kupnicach atd. Z jehlinowych hałžkow nawity a z čerwjenym banćikom wobwity wuprudźa wón wšudźe dohodownu atmosferu. Štyri swěčki na wěncu symbolizuja štyri adwentne njedźele a dźěla čas wočakowanja do wotrězkow.