Jurjej Brězanej k stoćinam
Dopomnjenki na žiwjenje a tworjenje najwuznamnišeho serbskeho spisowaćela druheje połojcy 20. lětstotka
Hdyž tu hižo nichtó njebudźe, kotryž praji, zo hišće přepozdźe njeje, potom budźe woprawdźe přepozdźe. Přichod žane sto lět wjace za sebje njezměje, jeli bohate kraje swój standard dobrowólnje njepřikrótša.
Bajki a spěwy, stawizny a stawiznički a slědy swójskich lět hakle sčinja murje nowych domow přewidne, chodźa po roli zaćisnjenych pólnych pućikow, wułamaja zamurjowane strachi a słyša słowa njezblědnjenych nadźijow.
Historija so njepraša za chcyćom abo njechcyćom, wona ma strózbe woči, runy krok, štož je wona překročiła, je – hač přez nas spóznate abo zaprěte – objektiwnje wěrno.
Samo najlěpša serbska literatura njemóže spjelnić najwažniši nadawk literatury małeho naroda, jeli wostanje wona přistupna jeničce serbskemu čitarjej.
Kulturna identita małych narodow a literatura – to je woprawdźe jedyn z hłownych problemow přez cyłe moje žiwjenje jako spisowaćel, spisowaćel jednoho z najmjeńšich narodow, mějacych swoju literaturu.
Zabyte, wotbyte wuznaće?
Husto sym so prašał, što by Jurij Brězan był, kajki by był, by-li so stał z funkcionarom, abo po dźensnišim prajene, z politikarjom. Brězanowe politiske, nic jenož kulturnopolitiske skutkowanje analyzować, to hišće na nas čaka.
W času, hdyž so njespokojnosće w republice množachu, hdyž so poprawom samo po starych marxistiskich zasadach přewrót připowědowaše, je Jurij Brězan tež změny w sprostnjenej politice napřećo Serbam we woku měł.
w nowinskim archiwje namakane
Wótčinska ideja, kotraž w „Zrałych lětach“ lědma jako tajka wustupuje, pruwuje so w tutym romanje na swoju nutřkownu substancu, na zamóžnosć za zbožo ludu. Toho ludu, zwonka kotrehož je so Michał Baćon stupił, ke kotremuž Winfried von Grauheim na kóncu so tola njemóže namakać ...
Słuša do ludu wudowa Nakoncowa, za kotruž so nowy porjad najprjedy pokazuje w postupje wobsydstwa jedneje kozy k wosobinskemu wobsydstwu jedneje kruwy a potom we wobsydstwje małeje rostlinarnje? Słuša k tomu Hanušec nan, kiž tójšto njezapřijima a njeschwala? Słuša Simon Mětk k tomu, mudry bur, jeho žona Beata, kotraž dyrbi na wulkim statoku dźěłać kaž nihdy do toho jako słužowna? ...
Prof. dr. Hans Koch w časopisu
„Weimarer Beiträge“, čo.9/1976
Po puću do wulkeje zhromadnosće
Z awtorom ko-tworił
Štóž ma prěnjotne serbske wudaća zažnych romanow Jurja Brězana, wobsedźi wosebitostki bibliofilneho razu. Ze zapisom „awtorizowany přełožk“ su wone jónkrótne. Takle woznamjenjene bywaja „Christa“, prěni a druhi zwjazk Feliksa Hanušoweje trilogije a „Triks a woł Jonas“.
Kak da tomu, móžeš so to prašeć: twórby najwuznamnišeho, „najwliwnišeho serbskeho spisowaćela druheje połojcy 20. lětstotka“ (Dietrich Šołta), a přełožki do jeho maćerneje rěče?
Pozdatna kurioznosć je wuswětlomna. Z přerytymi do dna poměrami w Němskej po 8. meji 1945 bě wobdarjeny Brězan chcyjo nochcyjo tomu powołany był, wot njeho nawjedowanu serbsku młodźinu z načasnej duchownej cyrobu zastarać, a zdobom wšo narodne wozrodźenje podpěrać. Wulke dźěła potom tworjo česćelakomnje z powołanja – jako prěni serbski spisowaćel swobodnje – su wěste dochody byli žiwjenska nuznosć. Ze skromnymi serbskimi nakładami njemóžno swójbu zežiwić je němsce pisać była móžnosć, spjelnjaca runočasnje dawny zaměr, powěsć wo našim ludźiku šěrić tež zwonka serbstwa.
Salowski zwón
Salowčenjo mějachu zwóńcu na nawsy a na zwóńcy wulki zwón. Rano, připołdnju a wječor zwonješe šołta, na swjatok pak wosebje dołho a wosebje rjenje, dokelž so swojeho zwonjenja naposkać njemóžeše. Wšitcy we wsy chwalachu sej swój wulki zwón a kak krasnje zwučnje so wón nad Salowskimi honami znošuje.
Jan Tepjela, kotryž w poslednim statoku bydleše a na lěwe wucho kusk hubjenje słyšeše, pak wěsty dźeń mórkotać poča:
„Šołta naše rjane zwonjenje najlěpje słyši. Kak tomu? Ma da wón wjetše prawo?“
„To je wěrno“, praji druhi. „My wšitcy mamy jenake prawo na naše krasne zwonjenje.“
Někotři nygachu, a někotři tež prajachu, štož bě Tepjela prajił.
Salowčenjo so zeńdźechu a wuradźowachu. Myslachu na to, zo bychu so wšitcy wšědnje wokoło zwóńcy zešli, rano, připołdnju a wječor. Šołta pak rjekny: „Rano, připołdnju a wječor so njemóžemy wšitcy wokoło zwóńcy zeńć, bychmy sej bórze na nawsy błóto nateptali.“
Salowčenjo tuž myslachu na to, zwóńcu kóždy dźeń do druheho dwora přesadźić. Šołta wiješe z hłowu. „Zwóńcu ze zwonom kóždy dźeń přenjesć, to tež njeńdźe, dokelž naše wrota njejsu dosć wysoke.“
w nowinskim archiwje namakane
Wón je dobry, znaty spisowaćel, a wón je mój přećel hižo wot dawna, hižo z dźěćacych lět ... W naju dźěćatstwje běch často z nim hromadźe, činjachmoj hłuposće, kaž to pola wjesnych dźěći hinak njebě a hinak njeje, do Hórčan skały nošachmoj hromadźe wobjed našimaj nanomaj ... Mojej staršej bydleštaj tehdy nimale w Brězanec susodstwje. My chodźachmy k nim, woni k nam ... Dobre knihi pisa, sym jich tójšto čitał. Mnoho, štož so w tutych knihach wopisuje, je z Worklec; wěm wo tych wěcach, druhdy sym je tež sobu dožiwił ... Wěm ze swójskeho dožiwjenja, zo Jurij swojeho nana jara lubowaše, to tež w knize „Stary nan“ přeco zaso začuwach. Nan a syn měještaj jara dobry poměr, běštaj přeco jara přezjednaj ... Kajkiž bě wón jako hólčec, tajki je tež dźensa – přeco přećelny.
Worklečan Pawoł Bik w rozmołwje z Benom Rječku do 70. narodnin
Brězana, Nowa doba ze 7. junija 1986
„Tajki je tež dźensa – přeco přećelny“
Nakładnik jeho poslednjeje knihi
Swoje prěnje wuskutkowne zetkanje z Jurjom Brězanom mějach hišće w jeho Budyskim bydlenju kónc sydomdźesatych lět, jako wopytach jeho z přećelom, spěwytwórcom Gerhardom Gundermannom. Gundi bě za swoju Wojerowsku spěwnu skupinu program zdźěłał a za njón krótke dramatiske sceny z romana „Krabat oder die Verwandlung der Welt“ wužiwał. Chcyše Brězanej wo tym powědać a mištra dodatnje wo dowolnosć prosyć, kotruž bjez problemow tež dósta.
Po tym Jurij Brězan naju přeprosy, naposkać sej dospołnje nowy tekst z jeho pjera, a běch njemało zadźiwany, zo chcyše wulki spisowaćel jón jenož namaj hosćomaj přednjesć.
Pozdźišo sym tole hišće časćišo dožiwił, sydom razow znajmjeńša. Zo podawaše wón ekskluziwny dohlad do nastawacych manuskriptow, bě za mnje stajnje překwapjenka a něšto wosebite.
Stary nan (wujimk)
Po prěnjej wójnje běchu Hawkecy dołhi čas chlěb sami pjekli, dwójce za měsac zwjetša.
Nawječor by Tobiaš dźěžu a měch muki z hornjeje łubje do jstwy stajił a w kuchni před pjecu šćěpy nakładł. Wěc žony bě, ćěsto w prawym času naměšeć a zdypkom na postajenu hodźinu pěc zapyrić.
Žona smjerćrady čitaše, zwjetša wječor pozdźe, doniž nad knihu njewusny. Ale hdyž jej wodnjo něšto zajimawe na woči přińdźe, by sej wona sama sebi tež raz hodźinku pokradnyła.
Jónu so sta, zo přińdźe jej to zajimawe na woči runje na dnju chlěbpječenja. Wona so začita – pjeć minutow jenož, by sej rjekła –, pozaby nad dalokim, cuzym swětom powědki swój bliski domjacy, w skale zatrubichu swjatok, wona so storhny, lětaše a chwataše, suny walčk do pjecy a pod njón horšć słomy.
w nowinskim archiwje namakane
Ně, Brězan njetrjeba so swojeho tworjenja hańbować. Abo, kak je to z basnju „Kak wótčinu namakach“, směš jemu tutu a druhe stajnje pod nós tykać?
Sy z tutej basnju tehdy něšto wopačneho činił, hdyž dźensa na to zhladuješ?
„Kóždy čłowjek něštožkuli wopak čini. Zaleži jenož, kelko w žiwjenju. Štož tutu na ominozne wašnje narěčanu baseń ,Kak wótčinu namakach‘ nastupa, da dyrbju to wospjetować, zo bě to nadźija ze započatka. A tutu nadźiju njejsym jenož ja měł. Tutu mějachu tež tajcy znaći kaž Hans Bloch, Bertolt Brecht, Stefan Heym, Arnold Zweig, Heinrich Mann – kopica ludźi, kiž njejsu komunisća byli. Tući su samsnu nadźiju stajeli na nastawacu nowu Němsku.“ ...
A kak je to z tej nadźiju dźensa, kak by spisowaćel baseń wo wótčinje znowa pisał?
Jurij na wotmołwu dołho čakać njeda. Ma wid na to, jasne nutřkowne stejišćo.
Z perspektiwy Američana
„A mój mały lud – widźu wuskosć, roztorhanosć, žiwjensku wolu a letargiju, widźu, kak so rěčny rum drjebi, pisam knihi za někotre sta čitarjow dźensa, jutře budźe jich mjenje. Přihladuju z cuzymaj wočomaj wotwonka a sym tam, hdźež stajnje běch, wosrjedź njeho. Hladam wotwonka a pisam wotnutřka.“
